Góp ý dự thảo Bộ luật Dân sự 2015
Dự thảo Bộ luật Dân sự 2015 đang được công bố rộng rãi để lấy ý kiến nhân dân trước khi trình Quốc hội thông qua. Một trong những thay đổi của bản dự thảo so với Bộ luật Dân sự 2005 là chế định hộ gia đình; mặc dù có nhiều điểm tiến bộ hơn so với Bộ luật Dân sự 2005 nhưng vẫn chưa giải quyết triệt để được những bất cập hiện tại trong quá trình áp dụng quy định về hộ gia đình.
Dự thảo Bộ luật Dân sự 2015 không quy định tài sản chung của hộ gia đình theo phương pháp liệt kê như Bộ luật Dân sự 2005 mà quy định tài sản chung của hộ gia đình gồm tài sản do các thành viên đóng góp, cùng nhau tạo lập nên hoặc được tặng cho chung, được thừa kế chung và tài sản khác được các thành viên thỏa thuận là tài sản chung. Việc chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản chung của các thành viên hộ gia đình được thực hiện theo thỏa thuận của các thành viên.
Hiện Bộ luật Dân sự 2005 quy định: “Việc định đoạt tài sản là tư liệu sản xuất, tài sản chung có giá trị lớn của hộ gia đình phải được các thành viên từ đủ 15 tuổi trở lên đồng ý; đối với các loại tài sản chung khác phải được đa số thành viên từ đủ 15 tuổi trở lên đồng ý”. Do không có bất kỳ văn bản hướng dẫn cụ thể tài sản nào là tư liệu sản xuất và tài sản nào được coi là có giá trị lớn, đã dẫn đến sự áp dụng pháp luật không thống nhất. Dự thảo Bộ luật Dân sự 2015 quy định hộ gia đình là chủ thể không có tư cách pháp nhân - đây là vấn đề chưa được xác định rõ tại Bộ luật Dân sự 2005. Theo đó, các thành viên trong hộ gia đình phải chịu trách nhiệm liên đới bằng tài sản riêng của mình, trong trường hợp tài sản chung không đủ để thực hiện nghĩa vụ.
Điều đáng tiếc là định nghĩa hộ gia đình vẫn bị bỏ ngỏ trong dự thảo Bộ luật Dân sự 2015. Bộ luật Dân sự 2005 không định nghĩa trực tiếp thế nào là hộ gia đình, nhưng Điều 106 quy định như sau: “Hộ gia đình mà các thành viên có tài sản chung, cùng đóng góp công sức để hoạt động kinh tế chung trong sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp hoặc một số lĩnh vực sản xuất, kinh doanh khác do pháp luật quy định là chủ thể khi tham gia quan hệ dân sự thuộc các lĩnh vực này”. Vậy hộ gia đình là chủ thể gồm các thành viên có tài sản chung, cùng đóng góp để hoạt động kinh tế chung trong sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp, tức không phải mọi hộ gia đình đều là chủ thể trong pháp luật dân sự, cũng như chủ thể hộ gia đình theo pháp luật dân sự không được tham gia mọi hoạt động, mà chỉ trong các quan hệ sản xuất kinh doanh. Trường hợp mua nhà ở, mua ô tô… không được coi là giao dịch của hộ gia đình mặc dù đây là tài sản chung của hộ gia đình, điều này không hợp lý.
Lâu nay, khi thực hiện các giao dịch liên quan đến tài sản chung của hộ gia đình, việc xác định thành viên hộ gia đình thường được dựa trên sổ hộ khẩu, tuy nhiên thực tế điều này không hoàn toàn chính xác bởi thành viên trong sổ hộ khẩu thường xuyên thay đổi do tách, nhập hộ, sinh, tử… Thành viên theo sổ hộ khẩu tại thời điểm xác lập, hình thành tài sản chung thường không trùng với thành viên tại thời điểm thực hiện các giao dịch liên quan đến tài sản chung, đặc biệt đối với những tài sản chung có giá trị lớn, được sử dụng ổn định lâu dài.
Theo quy định tại khoản 29 Điều 3 Luật Đất đai 2013: “Hộ gia đình sử dụng đất là những người có quan hệ hôn nhân, huyết thống, nuôi dưỡng theo quy định của pháp luật về hôn nhân và gia đình, đang sống chung và có quyền sử dụng đất chung tại thời điểm được nhà nước giao đất, cho thuê đất, công nhận quyền sử dụng đất; nhận chuyển quyền sử dụng đất.” tức hộ gia đình theo Luật Đất đai được xác định dựa trên sổ hộ khẩu, nhưng phải tại thời điểm được nhà nước giao đất, cho thuê đất, công nhận quyền sử dụng, nhận chuyển quyền sử dụng đất. Đồng thời Điều 98 Luật Đất đai 2013 quy định phải ghi đầy đủ tên của những người có chung quyền sở hữu đối với thửa đất nhiều người có chung quyền sử dụng đất, quyền sở hữu nhà ở và tài sản khác gắn liền với đất. Tuy nhiên, thực tế áp dụng pháp luật còn thiếu đồng nhất, trên giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, quyền sở hữu nhà ở và tài sản khác gắn liền với đất của hộ gia đình chỉ ghi tên một người đại diện; trong khi đất là tài sản chung được sử dụng ổn định, lâu dài nên thành viên trong sổ hộ khẩu có rất nhiều thay đổi. Nếu khi thực hiện giao dịch chỉ căn cứ vào sổ hộ khẩu thì không hợp lý, nên căn cứ thêm vào quyết định cấp đất, giao đất, cho thuê đất của nhà nước để xác định những người có quyền sở hữu chung.
Thiết nghĩ, dự thảo Bộ luật Dân sự nên quy định rõ hơn về khái niệm hộ gia đình phù hợp và thống nhất với quy định về hộ gia đình trong các văn bản pháp luật khác, để đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp cho các thành viên trong hộ gia đình đối với tài sản thuộc sở hữu chung.
Luật sư PHAN VŨ TUẤN
(Văn phòng luật sư PHANS)
