Mất cân đối giữa cơ cấu nguồn điện và lưới điện
Ghi nhận những thành quả phát triển của ngành điện, Báo cáo của Ủy ban Kinh tế nêu rõ, nguồn điện giai đoạn 2011 - 2019 có sự tăng trưởng mạnh; tổng công suất lắp đặt nguồn điện tăng hơn 2,6 lần. Cơ cấu nguồn theo chủ sở hữu khá đa dạng, ngoài EVN còn có sự tham gia của PVN, TKV và các nhà đầu tư tư nhân.
Hệ thống lưới điện được đầu tư khá lớn với nhiều cấp điện áp. Tổn thất điện năng từng bước giảm từ mức 10,15% vào năm 2010 xuống mức 6,5% vào năm 2019. Chỉ số tiếp cận điện năng Việt Nam có bước tiến vượt bậc, chỉ trong vòng 5 năm (2013-2018) từ vị trí 156/189 quốc gia, vùng lãnh thổ vào năm 2013 vươn lên vị trí 27/190 vào năm 2018…
Tuy nhiên, việc xây dựng, ban hành chính sách chưa đồng bộ với quy hoạch. Chính sách còn chưa rõ ràng, chưa ổn định để thu hút nhà đầu tư; chưa khuyến khích được việc đầu tư các dự án áp dụng khoa học, công nghệ cao, ít tiêu tốn điện năng.
Đặc biệt, quy hoạch phát triển điện xác định rõ quy mô, thời điểm vận hành và nhà đầu tư các công trình điện lực đã hạn chế thực hiện nguyên tắc thị trường trong lựa chọn nhà đầu tư, làm giảm tính linh hoạt trong triển khai. Trong khi đó, công tác quy hoạch lại dự báo chưa chính xác tình hình thực tế. Việc điều chỉnh, bổ sung quy hoạch còn bị động, chưa đáp ứng được sự phát triển mạnh mẽ của các nguồn năng lượng, đặc biệt là các dự án năng lượng tái tạo. Việc lập quy hoạch điện thiếu kết nối đồng bộ với các quy hoạch khác về năng lượng trong tổng thể chung.
Vẫn theo Ủy ban Kinh tế, công tác thực hiện quy hoạch chưa bảo đảm sự cân đối giữa cơ cấu nguồn điện và lưới điện, khiến cho nền kinh tế đối mặt với nguy cơ thiếu điện.
Việc không tuân thủ nghiêm túc Quy hoạch phát triển điện lực quốc gia cũng làm cho hệ thống điện phát triển mất cân đối, Báo cáo của Ủy ban Kinh tế nêu rõ Trong giai đoạn 2011 - 2015, tỷ lệ hoàn thành đầu tư nguồn điện theo công suất trên toàn quốc đạt 81,4%. Tuy nhiên, nguồn điện truyền thống là nhiệt điện (chủ yếu là nhiệt điện than) thực hiện khá thấp, chỉ đạt 57,6% so với quy hoạch.
Giai đoạn 2016 - 2019, tăng trưởng xây dựng nguồn điện đã sụt giảm đáng kể với bình quân chỉ đạt 8%/năm. Nhiều dự án nguồn điện lớn, đóng vai trò quan trọng bị chậm tiến độ như Long Phú 1, Thái Bình 2, Vũng Áng 2… nên lưới điện giải tỏa công suất cũng phải điều chỉnh tiến độ chậm theo, vướng mắc về công tác đền bù giải phóng mặt bằng ảnh hưởng tới khối lượng đầu tư chung của lưới truyền tải. Điện năng lượng tái tạo phụ thuộc nhiều vào điều kiện thời tiết, địa hình, khí hậu… nên thường tập trung ở một số địa phương xa các tâm phụ tải, hệ thống lưới điện chưa đáp ứng yêu cầu về truyền tải công suất.
Sự phát triển chưa đồng bộ giữa nguồn điện, lưới điện và việc chậm tiến độ các dự án lớn dẫn đến thực tế công suất nguồn điện tại nhiều nơi còn dư thừa, chưa giải tỏa hết trong khi đó lại có nguy cơ thiếu điện cục bộ trên diện rộng.
Việc không tuân thủ nghiêm túc Quy hoạch phát triển điện lực quốc gia cũng làm cho hệ thống điện phát triển mất cân đối, ảnh hưởng tới độ tin cậy, ổn định và hiệu quả của ngành điện.
Trong Quy hoạch phát triển điện lực quốc gia đã chỉ rõ danh mục các dự án được đầu tư theo từng năm, bảo đảm cân đối cung cầu điện trên từng vùng miền, ưu tiên các dự án gần tâm phụ tải để tăng cường an ninh cung cấp, giảm chi phí đầu tư lưới và giảm tổn thất truyền tải. Tuy nhiên, sau 4 năm thực hiện, nhiều dự án đã không được thực hiện do một số địa phương không đồng ý triển khai các dự án điện than, trong khi nhiều địa phương khác đề nghị bổ sung các trung tâm điện khí mới.
Đáng lưu ý, Việt Nam ngày càng phụ thuộc nhiều hơn vào việc nhập khẩu nhiên liệu phục vụ sản xuất điện; cả về nguồn nước để phát triển thủy điện lẫn nguồn than nhập khẩu cho sản xuất điện (dự kiến tăng từ 20 triệu tấn than năm 2020 lên tới khoảng 72 triệu tấn năm 2030; lượng khí nhập khẩu ước tính lên tới trên 10 triệu tấn vào năm 2030).
Cơ chế giá điện chậm thay đổi, chưa đáp ứng yêu cầu
Chưa có giá điện hai thành phần, giá mua điện theo miền, theo khu vực để đưa ra định hướng đầu tư và phát triển phụ tải - đó là nhận xét khái quát rút ra sau phiên giải trình của Ủy ban Kinh tế.
Trong quá trình điều hành, việc điều chỉnh giá điện theo cơ chế thị trường chưa được thực hiện đầy đủ; cơ cấu biểu giá bán lẻ điện còn duy trì bù chéo giữa khách hàng sản xuất với khách hàng sinh hoạt, thương mại. Giá điện từ nguồn năng lượng tái tạo hiện cao hơn so với nguồn điện từ nguồn năng lượng truyền thống, chi phí bù giá cho năng lượng tái tạo đang được hòa chung với chi phí của ngành điện, chưa tách rõ ràng trong hóa đơn tiền điện.
Trong khi đó, việc huy động vốn cho các dự án điện còn khó khăn, ảnh hưởng đến tiến độ đưa dự án vào vận hành. Bên cạnh đó, công tác bảo vệ môi trường vẫn đặt ra nhiều thách thức lớn (như xử lý lượng tro xỉ từ các nhà máy nhiệt điện than; xử lý các tấm pin mặt trời khi hết thời hạn sử dụng…).
