Địa đạo Vịnh Mốc là chứng tích lịch sử oai hùng về bài học sinh tồn của người Quảng Trị trong những năm tháng chiến tranh ác liệt. Địa đạo thuộc xã Vĩnh Thạch, huyện Vĩnh Linh, tỉnh Quảng Trị, phía Bắc sông Bến Hải nằm trong một quả đồi đất đỏ bazan, cách bãi tắm Cửa Tùng 7km về phía Bắc, cách đảo Cồn Cỏ anh hùng 30km về phía Tây, nằm trong hệ thống di tích lịch sử cách mạng bên bờ sông Bến Hải.
Vào năm 1965, trước sự đánh phá tàn khốc của không quân và pháo binh Mỹ vào đất thép Vĩnh Linh, cũng như hầu hết các làng quê khác, Vịnh Mốc gần như bị hủy diệt hoàn toàn. Với ý chí “một tấc không đi, một li không rời”, quân và dân Vĩnh Linh đã chuyển cuộc sống từ mặt đất xuống lòng đất, họ đã kiến tạo một hệ thống làng hầm đồ sộ, độc đáo mà địa đạo Vịnh Mốc là minh chứng sinh động nhất. Cuối năm 1965, các chiến sĩ Đồn biên phòng 140, nhân dân Vịnh Mốc, Sơn Hạ đã chọn quả đồi sát mép biển, nằm ở phía Nam làng Vịnh Mốc, bổ nhát cuốc đầu tiên khai sinh ra làng hầm Vịnh Mốc kỳ vĩ. Làng hầm như một tòa lâu đài cổ nằm trong lòng quả đồi đất đỏ, có độ cao chừng 30m, rộng hơn 7ha. Hệ thống đường hầm cấu trúc hình vòm có kích thước khoảng 0,9m x 1,75m với độ dài 2.034m bao gồm nhiều nhánh nối thông với nhau qua trục chính dài 780m, có 13 cửa ra vào, được chống đỡ bằng cột nhà, gỗ và ngụy trang khá kín đáo, tất cả đều đào chếch theo hướng gió, đảm bảo chức năng thông hơi cho đường hầm.
Địa đạo gồm 3 tầng có độ sâu và chức năng khác nhau. Tầng 1 cách mặt đất 8 - 10m dùng để cơ động chiến đấu và trú ẩn tạm thời, tầng 2 sâu 12 - 15m là nơi sống và sinh hoạt của dân làng, tầng 3 có độ sâu hơn 30m là nơi trung chuyển hàng hóa, vũ khí xuống thuyền ra đảo Cồn Cỏ. Khoét dọc hai bên đường hầm là những căn hộ, mỗi căn hộ đủ chỗ cho 3 - 4 người ở. Ngoài ra trong đường hầm còn có hội trường (sức chứa hơn 50 người dùng làm nơi hội họp, biểu diễn văn nghệ, chiếu phim), 3 giếng nước, bếp Hoàng Cầm, kho gạo, trạm phẫu thuật, trạm gác, máy điện thoại và nhà hộ sinh. Trong gần 2.000 ngày đêm tồn tại (1965 - 1972), việc 17 đứa trẻ ra đời an toàn, không một người nào bị thương là sự tích kỳ diệu về mảnh đất và con người nơi đây… Vừa sản xuất vừa chiến đấu, quân và dân Vịnh Mốc tổ chức hàng trăm chuyến thuyền nan tiếp vận cho đảo Cồn Cỏ vững vàng chiến đấu. Đây thực sự là một công trình trí tuệ và sự nỗ lực phi thường của quân và dân Vịnh Mốc. Làng hầm ra đời đã tạc vào lịch sử của quân dân Vĩnh Linh - Quảng Trị một nét son rực rỡ của chủ nghĩa anh hùng cách mạng.
Chiến tranh đã lùi xa, còn đó một làng hầm huyền thoại ngày ngày truyền lại niềm tin, ý chí cho thế hệ hôm nay và mai sau về sức mạnh nội lực của dân tộc Việt Nam. Có rất nhiều dòng cảm xúc về làng hầm này: “Địa đạo Vịnh Mốc giống như một tòa lâu đài cổ nằm im lìm trong lòng đất, giấu kín biết bao điều kỳ lạ về những con người đã làm ra nó và thời đại mà nó đã sinh ra”. Sau khi đất nước hoàn toàn thống nhất, địa đạo Vịnh Mốc được công nhận là di tích quốc gia và đưa vào danh mục di tích đặc biệt quan trọng. Hiện nay, địa đạo Vịnh Mốc là điểm thu hút du khách đông nhất trong tuyến du lịch nổi tiếng và độc đáo này.
Văn Thắng – Lan Ngọc
