Đổi mới cơ cấu sản xuất nông nghiệp

Góc nhìn chuyên gia:

Mặc dù đã có những thay đổi lớn về cơ cấu kinh tế, lao động, nhưng đến nay Việt Nam vẫn còn trên 70% dân số sống ở nông thôn. Kinh nghiệm 25 năm đổi mới cho thấy nếu được quan tâm, đầu tư đúng mức, nông nghiệp sẽ là động lực nâng caao năng lực cạnh tranh quốc gia và thúc đẩy tăng trưởng bền vững. Những thách thức của thế giới như dân số tăng nhanh, biến đổi khí hậu và biến động giá lương thực… cũng cho thấy nông nghiệp sẽ tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong tương lai. Đó là nhận định của TS Đặng Kim Sơn (Bộ NN-PTNT). Ông Đặng Kim Sơn cho biết:

Nhiều thách thức mới

Mặc dù đạt được những thành tựu đáng kể và có đóng góp tích cực cho việc duy trì ổn định kinh tế - xã hội trong giai đoạn 2010 - 2012, nhưng tăng trưởng nông nghiệp vẫn chủ yếu dựa vào việc khai thác tài nguyên thiên nhiên (tăng diện tích đất, thâm dụng nước tưới để tăng vụ…) cùng mức sử dụng vật tư đầu vào cao nhưng hàm lượng đổi mới công nghệ và thể chế thấp. Chất lượng tăng trưởng thấp được biểu hiện ở mức tổn thất sau thu hoạch cao, chất lượng sản phẩm không đồng đều, vệ sinh an toàn thực phẩm không đảm bảo, khả năng tạo giá trị mới thấp. Vì vậy, sau một thời gian dài khởi sắc, tăng trưởng nông nghiệp đã bắt đầu chững trong thời gian gần đây, giảm từ 4,5% năm 1995 - 2000 còn 3,8% giai đoạn 2000 - 2005; rồi 3,4% giai đoạn 2006 - 2011 và chỉ còn 2,7% trong năm 2012.

Chuyển đổi cơ cấu sản phẩm nông nghiệp diễn ra chậm, chưa thực sự phản ánh lợi thế so sánh và chưa đáp ứng triển vọng nhu cầu trong tương lai. Trồng trọt vẫn chiếm trên 50% cơ cấu nội ngành nông nghiệp, trong đó lúa gạo vẫn chiếm tỷ trọng chính. Tuy chiếm phần lớn diện tích cây trồng hàng năm nhưng hiệu quả kinh tế của cây lúa đem lại không cao, vì vậy đã xuất hiện tình trạng nông dân không thiết tha với đất lúa, không thâm canh tăng vụ, nhất là ở vùng đồng bằng sông Hồng.

Ngành thủy sản và ngành chăn nuôi phát triển nhanh, song thiếu bền vững. Năng suất vật nuôi còn thấp, giá thành chăn nuôi cao, thức ăn chăn nuôi phụ thuộc chủ yếu vào nhập khẩu, mô hình chăn nuôi công nghiệp chưa phát triển, khả năng kiểm soát dịch bệnh còn yếu, kiểm soát thị trường và tổ chức kinh doanh kém… khiến nhiều hộ nuôi thủy sản ở vùng đồng bằng sông Cửu Long “treo” ao, nhiều hộ chăn nuôi bỏ chuồng.

Sản xuất nông nghiệp Việt Nam đang xuất hiện những khó khăn ngày càng trầm trọng do nhiều thách thức mới xuất hiện. Một số thách thức mà ngành nông nghiệp Việt Nam đang phải đối mặt có thể kể đến như: Khả năng tái sản xuất mở rộng của nông dân giảm sút; rủi ro trong sản xuất nông nghiệp tăng; ô nhiễm và nguy cơ gây suy thoái môi trường; các nước trong khu vực đầu tư phát triển nông nghiệp, tăng khả năng cạnh tranh; suy thoái kinh tế thế giới, nhu cầu thị trường thế giới sụt giảm đối với một số mặt hàng nông sản xuất khẩu chủ lực của Việt Nam, doanh nghiệp tiếp tục gặp khó khăn…  

Ứng dụng khoa học công nghệ tiên tiến

Mặc dù nhu cầu tiêu dùng chung trên thế giới đang chững lại trong điều kiện khủng hoảng kinh tế toàn cầu nhưng về lâu dài, nông sản chất lượng cao, đảm bảo vệ sinh an toàn luôn có thị trường và giá cả tốt. Trong vài chục năm tới, thị trường trong nước và xuất khẩu đều có triển vọng tốt cho sản xuất nông nghiệp. Trong bối cảnh hội nhập ngày càng được đẩy mạnh, một khi sản xuất nông nghiệp chuyển sang hướng có giá trị gia tăng cao và chất lượng tốt thì cơ hội để Việt Nam liên kết với các doanh nghiệp và quốc gia khác để mở rộng thị trường nông sản là rất lớn.

Đến năm 2015, AFTA sẽ phát huy hết tác dụng, hiệp định TPP đang đàm phán cũng sẽ mở ra những thời cơ mới. Các tiến bộ kỹ thuật được áp dụng ngày càng rộng rãi trong sản xuất nông nghiệp đem lại năng suất vật nuôi cây trồng và năng suất lao động ngày càng cao, mở ra khả năng chống chịu thích nghi tốt với các bất lợi của môi trường... sẽ là những “nguyên liệu” quan trọng để xây dựng một cơ cấu nông nghiệp hiện đại.

Việc đương đầu với những khó khăn thách thức và khai thác các thời cơ thuận lợi trên gắn chặt với năng lực đổi mới cơ cấu ngành sản xuất nông nghiệp của Việt Nam ngay trong năm 2013 và các năm tới. Một mặt là triển vọng thay đổi tình hình một cách căn bản, chẳng những đối với ngành nông nghiệp và với cả nền kinh tế nước nhà, mặt khác nguy cơ bất ổn về chính trị - xã hội và suy thoái môi trường nếu ngành nông nghiệp tiếp tục giảm tăng trưởng.

Bộ NN-PTNT đã chuẩn bị đề án tái cơ cấu ngành, theo tầm nhìn “tái cơ cấu nền kinh tế” của Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ XI. Bộ NN-PTNT đã đề xuất các định hướng tái cơ cấu ngành như sau:
Chuyển từ sản xuất các nông sản có giá trị thấp và tiềm năng thị trường hẹp sang các sản phẩm có giá trị cao và tiềm năng thị trường lớn; chuyển từ tập trung đầu tư vào các công đoạn sản xuất sang đầu tư cả cho những khâu tạo giá trị gia tăng trong chuỗi giá trị sau thu hoạch; chuyển từ chỉ thúc đẩy sản xuất, kích cung sang hỗ trợ cầu; chuyển từ nông nghiệp thâm dụng tài nguyên sang nông nghiệp thâm dụng khoa học công nghệ, huy động tài nguyên con người; chuyển từ nông hộ tiểu nông sang phát triển kinh tế hợp tác, chuyên môn hóa cao, gắn kết cả ngành hàng tại các vùng chuyên canh.

Mặt khác, nhanh chóng đưa các nguồn tài nguyên đang bị bỏ phí vào sản xuất nông nghiệp như đất ở các khu dự án công nghiệp thuộc dạng quy hoạch treo; khôi phục ngay các công trình thủy lợi tại các công trình thủy điện và khai khoáng không hiệu quả; huy động vật tư tồn kho (xi măng, sắt…) để xây dựng, phát triển giao thông nông thôn và thủy lợi nhỏ trong chương trình nông thôn mới…

Tiếp tục đổi mới hệ thống tổ chức khoa học công nghệ nông nghiệp theo hướng tự chủ, tự chịu trách nhiệm; huy động sự tham gia của tất cả các thành phần kinh tế vào các hoạt động khoa học công nghệ nông nghiệp; phân cấp, phân quyền mạnh mẽ hoạt động khuyến nông cho các tổ chức nông dân và doanh nghiệp, tăng kinh phí đầu tư cho khoa học công nghệ và khuyến nông, đẩy mạnh triển khai cơ chế đấu thầu các đề tài nghiên cứu.

Đồng thời, tập trung đầu tư kết hợp cải tiến tổ chức, phát triển toàn diện bộ chuỗi ngành hàng (từ sản xuất, chế biến đến buôn bán) đối với những ngành có lợi thế như lúa gạo, cá da trơn ở ĐBSCL, cây công nghiệp ở Tây Nguyên,... tại các vùng chuyên canh sản xuất hàng hóa phục vụ xuất khẩu trọng điểm (theo mô hình cánh đồng mẫu lớn, cánh đồng liên kết,…). Ưu tiên đầu tư kết cấu hạ tầng, hệ thống dịch vụ phục vụ sản xuất kinh doanh và hệ thống kho tàng, chế biến, vận chuyển, tiếp thị… nhằm nâng cao giá trị gia tăng và giảm giá thành nông sản.

Ngoài ra, xây dựng hệ thống cảnh báo sớm nhằm phát hiện kịp thời các loại bệnh dịch nguy hiểm, nâng cao năng lực dự báo khí tượng thủy văn nhằm ứng phó với biến đổi khí hậu; hoàn thiện hệ thống thông tin thị trường, làm cơ sở cho công tác điều hành và dự báo thị trường; tiến hành bảo hiểm sản xuất nông nghiệp; xử lý dứt điểm, cổ phần hóa và sắp xếp lại các doanh nghiệp nông lâm nghiệp nhằm cải thiện hiệu quả sử dụng đất bằng cách làm rõ đối tượng quản lý và sử dụng có hiệu quả cao nhất…

Bảo Quốc (ghi)