Thời gian vừa qua, vấn đề nông nghiệp, nông dân và nông thôn đã được xới lên khá nhiều chiều tại nhiều hội nghị, hội thảo, các cuộc làm việc của lãnh đạo… Qua đó, đã có hàng loạt gợi mở và giải pháp về hiện đại hóa sản xuất nông nghiệp, nông thôn của các chuyên gia, các nhà hoạch định chiến lược trong và ngoài nước, nhằm phục vụ mục tiêu tái cơ cấu ngành nông nghiệp. Tuy nhiên, quá trình tái cơ cấu ngành nông nghiệp phải đặt nông dân vào vị trí trọng tâm, làm sao để nông dân thoát nghèo thì sản xuất mới bền vững.
Theo một đề tài khoa học của TS Nguyễn Văn Sánh, Viện trưởng Viện Nghiên cứu ĐBSCL, trong tương lai, nông dân sẽ đối mặt với 4 vấn đề lớn là “4 nhà chung quanh mình” và chỉ có “4 bước trong nông thôn”. Cụ thể, sau khi thu hoạch mùa vụ, nông dân phải trang trải: (1) nhà mình: chi tiêu hàng ngày, chữa bệnh và học hành cho con cái, (2) nhà hàng xóm: đám tiệc, hiếu, hỉ và quan hệ xóm làng, (3) nhà vật tư: ứng trước vật tư sản xuất và trả lại sau khi thu hoạch mùa vụ, (4) nhà băng: vay vốn sản xuất đầu vụ hoặc chi tiêu gia đình và trả nợ cuối vụ.
Do thu nhập thấp và trang trải “4 nhà chung quanh mình”, dẫn đến tích lũy để tái sản xuất rất thấp. Thí dụ rõ nét là tích lũy trung bình hộ tại An Giang chỉ đạt khoảng hơn 200.000 đồng/tháng. Khi bị “4 nhà chung quanh mình” như thế thì bất kỳ ai tăng giá vật tư và giá sinh hoạt nào thì sự tích lũy của nông dân sẽ khó khăn hơn. Hiện nay nông dân có xu hướng “bán lúa tươi + lúa tại đồng” sau khi thu hoạch và mua gạo ăn hàng ngày.
Như vậy nếu giá lương thực tăng cao thì không khéo người trồng lúa lại không có tiền mua gạo để ăn. Quan trọng hơn là giá “cánh kéo” các loại hàng hóa. Thực tế hàng hóa từ công nghiệp và dịch vụ chảy về nông thôn luôn có giá cao, trong khi đó hàng hóa từ nông thôn chảy ra thành thị thì giá thấp.
Do áp lực tổng thể, nông dân chỉ có 4 bước: (1) Bước ra: đối với hộ ít đất, thiếu vốn, kỹ thuật, quản lý kinh tế hộ kém phải bán đất và tìm nghề khác. (2) Bước vào: Có hộ bước ra thì phải có hộ bước vào. Đối với hộ có vốn, có kỹ thuật và kỹ năng quản lý sẽ tích tụ ruộng đất để phát triển trang trại. (3) Bước lên: Nếu thiếu vốn, thiếu kỹ thuật nhưng có đất sản xuất thì nông dân phải bước lên qua hình thức tổ chức kinh tế hợp tác, HTX, hoặc cổ phần hóa đất và lao động với doanh nghiệp để phát triển; hoặc (4) Bước xuống: Nếu bước vào không được, bước lên không xong, và bước ra không có việc gì làm thì phải bước xuống và nông dân sẽ trở thành người thất nghiệp và nghèo khó ở nông thôn.
Hiện nay, hiện tượng nông dân bước xuống ở nông thôn ĐBSCL xảy ra ngày càng tăng vì kinh tế nông thôn kém phát triển để có việc làm cho họ. Do vậy, hiện tượng thất nghiệp và di dân tìm việc ở các thành phố ngày càng gia tăng, nhưng chỉ là lao động phổ thông với mức lương thấp và phải đối mặt với giá sinh hoạt cao. Vì thế, nếu nông dân có bước lên thành phố thì cũng bấp bênh và gặp nhiều khó khăn.
Mục tiêu đặt ra hiện nay là phải phát triển bền vững các ngành hàng nông nghiệp chủ lực ở ĐBSCL thông qua liên kết vùng với sự tham gia của 4 nhà. Kết quả dự án sẽ là nền tảng khoa học và thực tiễn vững chắc để phát triển được cơ chế, tổ chức và chính sách cải tiến năng lực cạnh tranh ngành hàng chủ lực và tăng thu nhập, là hướng mở thoát nghèo cho nông dân. Muốn vậy phải đánh giá và dự đoán được nhu cầu thị trường hiện tại và tương lai và cạnh tranh thị trường nội địa và xuất khẩu nhằm đề xuất chiến lược phát triển thị trường cho các ngành hàng nông, thủy sản chủ lực.
Thực tiễn cho thấy phải phát triển được liên kết 4 nhà theo chuỗi giá trị gia tăng của các mặt hàng chủ lực; lồng ghép và nâng cao các hình thức liên kết sản xuất mang lại hiệu quả cao qua tiếp cận chuỗi giá trị sản phẩm chủ lực vùng. Về cơ chế và chính sách cần rà soát, nghiên cứu, đánh giá nhằm cải tiến cơ chế, tổ chức để phát triển các ngành hàng chủ lực này một cách bền vững, thích ứng với kinh tế hội nhập, chung sống được với điều kiện biến đổi khí hậu tại ĐBSCL.
TRẦN MINH TRƯỜNG
