Có dịp đi khắp các tỉnh miền Trung và Tây Nguyên mới thấy thiên nhiên đã ban tặng cho vùng đất này một vị thế địa lý đặc biệt. Với độ dốc cao, nhiều con sông lớn nhỏ len giữa những vách núi sừng sững, ào ạt chảy từ thượng nguồn về xuôi… nên khu vực này có tiềm năng thủy điện rất dồi dào.
Cùng với quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa của đất nước trong những năm qua, tiềm năng thủy điện của khu vực miền Trung và Tây Nguyên đã được tận dụng và khai thác. Ngẫm cũng phải, bởi các nguồn nhiên liệu như dầu mỏ, khí đốt, than đá… dẫu có dồi dào đến mấy nhưng khai thác mãi cũng cạn. Vả lại, việc tận dụng sức mạnh thiên nhiên, buộc những dòng nước mạnh như cánh tay của những người khổng lồ trong truyện cổ tích xứ Grim làm quay các tua-bin, tạo ra điện năng phục vụ con người là điều hợp lẽ. Bao nhiêu năm qua, tiếng hát của những chàng trai, cô gái đã vang lên trên những dòng sông, cánh rừng ở miền Trung và Tây Nguyên, góp phần tạo nên dòng điện thắp sáng từ những chiếc bàn học của các cô cậu học trò đến những công trình, nhà máy, bến tàu…
Nhưng thật đáng tiếc, sự phát triển ồ ạt, vượt quá mức kiểm soát của hệ thống thủy điện ở khu vực miền Trung - Tây Nguyên trong những năm vừa qua đã gây ra không ít hệ lụy. Để có một nhà máy thủy điện ra đời, hàng trăm, thậm chí hàng ngàn héc-ta rừng sẽ phải bị đốn hạ; một diện tích đất đai rộng lớn, trong đó có nhiều bản làng với nét văn hóa bản địa độc đáo vĩnh viễn nằm dưới lòng hồ. Sự phát triển quá mức, như mô tả của một số chuyên gia về thủy điện là dày đặc và chồng lấn của các thủy điện trên hệ thống sông đã khiến các nhà máy thủy điện phải tranh nhau nguồn nước để đảm bảo vận hành. Đặc biệt, khi các dòng sông đã bị ngăn dòng, không phải chỉ một mà là nhiều lần từ thượng nguồn đến gần hạ lưu nên việc khu vực hạ lưu bị ảnh hưởng nghiêm trọng là điều không thể tránh khỏi.
Cách đây vài năm, các cơ quan chức năng và dư luận đã lên tiếng về việc Nhà máy Thủy điện Đăk Mi 4 công suất 190MW khi vận hành gây thiếu nước nghiêm trọng cho khu vực hạ lưu. Lãnh đạo cấp Chính phủ đã chỉ đạo Tổng Công ty Điện lực Việt Nam triển khai để Nhà máy thủy điện Đăk Mi 4 trả nước về sông Vu Gia với lưu lượng 25m³/giây. Thế nhưng từ đầu mùa khô 2012 đến nay, Nhà máy Thủy điện Đăk Mi 4 không thực hiện việc trả nước về sông Vu Gia khiến môi trường, sinh thái ở khu vực hạ lưu bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Không chỉ hơn 10.000 héc-ta lúa thiếu nước mà gần 1,7 triệu cư dân ở vùng hạ lưu, trong đó có phần lớn người dân ở TP Đà Nẵng đứng trước nguy cơ thiếu nước ngọt!
Rõ ràng, câu chuyện vốn rất đẹp và nên thơ của những công trình thủy điện đã bị bôi những vết bẩn không đáng có. Tuy có nhiều nguyên nhân nhưng chính lòng tham, sự vô trách nhiệm của một bộ phận những người có trách nhiệm đã khiến hệ sinh thái tự nhiên và hàng triệu con người bị ảnh hưởng nghiêm trọng. So với việc đầu tư các nhà máy nhiệt điện, việc đầu tư thủy điện thường có khả năng thu hồi vốn nhanh và tỷ suất lợi nhuận cao hơn. Điều đó đã khiến không ít nhà đầu tư - thường là các công ty có tiềm lực nhảy vào lĩnh vực được đánh giá là khá béo bở này. Trong những năm qua, quy hoạch thủy điện khu vực miền Trung và Tây Nguyên đã bị điều chỉnh liên tục. Nhiều thủy điện liên tiếp mọc lên, bất chấp các quy định về mặt quản lý nhà nước lẫn ý kiến không đồng tình của các nhà khoa học. Điều đó đã gây ra rất nhiều hệ lụy cho hôm nay và cả mai sau.
Thủy điện không là nguồn lực vô tận. Khai thác lợi thế địa lý và tận dụng sức mạnh của thiên nhiên để mang lại lợi ích cho con người là điều cần thiết. Nhưng trong thời đại nào cũng vậy, việc khai thác các tài nguyên, nguồn lực từ thiên nhiên phải hợp lý.
Thực tế cho thấy, việc khai thác thủy điện hợp lý mang lại nhiều lợi ích cho con người, nhưng nếu lạm dụng, khai thác quá mức sẽ gây ra nhiều hệ lụy. Khu vực hạ lưu của dòng sông Vu Gia thơ mộng ngày nào giờ cạn trơ đáy; hàng chục ngàn héc-ta hoa màu thiếu nước nghiêm trọng, hàng triệu con người đứng trước nguy cơ thiếu nước sạch do các dòng sông bị chặn dòng hay những tiếng nổ trong lòng đất gần khu vực thủy điện Sông Tranh 2… là những hồi chuông cảnh báo khẩn cấp nhất!
TÔ ĐÌNH TUÂN
