Thành Sơn Phòng

Nằm cách đường mòn Hồ Chí Minh khoảng 7km về phía Tây, thành Sơn Phòng (Hà Tĩnh) tọa lạc tại xã Phú Gia, huyện Hương Khê gắn liền với tên tuổi, sự nghiệp của vua Hàm Nghi và phong trào Cần Vương chống Pháp giai đoạn cuối thế kỷ 19. Đây là một trong số rất ít thành trì đắp bằng đất còn lưu lại ở Việt Nam, với niên đại gần 130 năm.

Thành Sơn Phòng Hà Tĩnh hay còn gọi thành Sơn Phòng Hàm Nghi là căn cứ địa phòng thủ trọng yếu nằm dọc theo đại ngàn Trường Sơn, giáp biên giới Việt Nam – Lào. Công trình năm xưa do Thượng thư Tôn Thất Thuyết bí mật cho xây dựng trong 2 năm, từ năm 1883 đến 1884, với sự đóng góp nhân lực, vật lực của gần 40 xã thuộc các huyện Hương Khê, Hương Sơn, Đức Thọ, Hồng Lĩnh, Thạch Hà, Can Lộc, Cẩm Xuyên, Kỳ Anh… của tỉnh Hà Tĩnh.

Theo một số bậc bô lão ở xã Phú Gia, thành Sơn Phòng được xây dựng hết sức công phu. Năm xưa nhân dân tổ chức đi đắp thành theo từng đội, từng tốp luân phiên nhau. Khối lượng công việc được giao tương ứng với số người của từng nhóm, nếu hoàn thành nhanh chóng sẽ được thưởng, mỗi đợt kéo dài từ 9 - 10 ngày, sau đó họ lại quay về sản xuất, các nhóm khác sẽ lên thay thế cho đến khi thành xây dựng xong.

Thành Sơn Phòng xây dựng theo cấu trúc hình vauban. Mặt bằng hình chữ nhật, tổng diện tích khoảng 43.656m² (204m x 214m). Chiều cao của thành từ 1 - 2m, mặt thành rộng gần 3m, chân thành rộng 10,8m, trên mỗi tường thành đều có cổng, các góc tạo lồi hình nửa bát giác để làm bốt canh, xung quanh thành có hào sâu 1,7m, rộng 5,8m. Thành được chia làm 5 khu vực: khu trung tâm, hệ thống tường thành, cổng thành và hào thành.

Trao đổi với phóng viên Báo SGGP, ông Hồ Bách Khoa, nguyên Phó phòng Quản lý di sản, Sở VH-TT-DL tỉnh Hà Tĩnh (nay chuyển sang làm Trưởng ban Quản lý Khu di tích Nguyễn Du), người đã có nhiều năm nghiên cứu về thành Sơn Phòng cho hay: Theo tục xưa, thành Sơn Phòng còn gọi là Ấu Sơn, được triều đình nhà Nguyễn lựa chọn làm căn cứ đại bản doanh để luyện tập quân sự. Và cũng chính nơi đây, vua Hàm Nghi từ kinh thành Huế ra cùng với các tướng lĩnh, văn thân, sĩ phu yêu nước như: Phan Đình Phùng, Lê Ninh, Đinh Công Tráng, Tôn Thất Đạm, Nguyễn Phạm Tuân... trực tiếp lãnh đạo phong trào Cần Vương, tiến hành cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp trong quãng thời gian 3 năm (1885 - 1888)…

Tuy nhiên, sau này do tác động của thời gian, sự tàn phá ghê gớm từ hai cuộc chiến tranh chống Pháp – Mỹ, sự tàn phá của thiên tai, bão lũ… khiến thành Sơn Phòng xuống cấp nghiêm trọng. Đến năm 2001, Bộ VH-TT-DL quyết định công nhận thành Sơn Phòng Hà Tĩnh, đền Công Đồng và miếu Trầm Lâm (xã Phú Gia, huyện Hương Khê) là một quần thể di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia. Kể từ đó đến nay thành Sơn Phòng đã không ngừng được đầu tư kinh phí để tu bổ, tôn tạo, nhằm khôi phục, tái hiện lại toàn vẹn hình dáng sơ khai vốn có khi xưa…

Được biết, hiện tại ở Việt Nam số lượng thành trì được đắp bằng đất còn lại là thành Cổ Loa (TP Hà Nội) được xây dựng từ thời An Dương Vương, niên đại hơn 2.000 năm, thành Xích Thố (Hoành Bồ - tỉnh Quảng Bình) đắp từ thời nhà Mạc, cách ngày nay trên 400 năm và thành Sơn Phòng Hà Tĩnh xây dựng thời nhà Nguyễn, cách ngày nay gần 130 năm...

Dương Quang