Lịch sử và nghệ thuật ca trù* được hoàn thành trên cơ sở luận án tiến sĩ : “Nguồn tư liệu Hán Nôm với việc nghiên cứu ca trù” của Nguyễn Xuân Diện. Sách gồm ba chương, cung cấp cho độc giả một cái nhìn toàn diện và sâu sắc về nghệ thuật ca trù: Lịch sử ca trù; Không gian sinh hoạt ca trù; Nghệ thuật ca trù, nghệ thuật thơ trong ca trù... Công trình được tác giả lập luận rất khoa học với lối viết giản dị dễ đọc, dễ hiểu trên cơ sở nguồn tư liệu được khai thác tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm.
Trước đây nhiều nhà nghiên cứu cho rằng ca trù có từ thời Lý - Trần - Hồ, thế kỷ XI, XII, XIII và những năm đầu thế kỷ XIV khi căn cứ vào các bức chạm khắc ở các chùa Phật Tích (Bắc Ninh), Thái Lạc (Hưng Yên) hoặc tư liệu Hán Nôm có các chữ ả đào, đào nương, quản giáp trong sách Đại Việt sử ký toàn thư, Việt sử tiêu án, Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Công dư tiệp ký. Thực ra đó chỉ là những bức chạm khắc về âm nhạc nói chung, chứ không thể nói đó là tư liệu về ca trù được.
Với các tài liệu khảo cổ học, mỹ thuật học và nhất là tài liệu bằng chữ Hán Nôm xác thực, được soi sáng bằng phương pháp nghiên cứu liên ngành, để nghiên cứu ca trù trong bối cảnh xã hội, văn hóa và nghi thức biểu diễn, Nguyễn Xuân Diện cho rằng trong tình hình tư liệu hiện có, chúng ta chỉ có thể biết chắc chắn là khoảng thế kỷ XV ca trù đã có mặt trong văn hóa Việt Nam. Căn cứ về khảo cổ học được đưa ra là các bức chạm khắc đàn đáy - một cây đàn ba dây đặc biệt chỉ dùng riêng trong ca trù - tìm thấy ở các ngôi đình làng, chùa làng ở Bắc bộ thế kỷ XVI. Về tư liệu chữ viết, với việc phát hiện bài Đại nghĩ bát giáp thưởng đào giải văn của Tiến sĩ Lê Đức Mao (1462- 1529) trong sách Lê tộc gia phả soạn vào cuối thế kỷ XV, nhà nghiên cứu này đã khẳng định, đây chính là tư liệu sớm nhất mang hai chữ ca trù.
Đây là lần đầu tiên một hệ thống tài liệu Hán Nôm về ca trù được đưa đến cho giới nghiên cứu lịch sử âm nhạc. Những tài liệu này đã được tác giả tập hợp, khảo sát, thống kê, miêu tả, chỉnh lý, hệ thống hóa và sử dụng vào việc nghiên cứu ca trù về lịch sử cũng như về nghệ thuật… và là những tư liệu tham khảo có căn cứ, thiết thực, góp phần vào việc phục hồi nghệ thuật ca trù trong đời sống văn hóa đương đại hôm nay.
* NXB Thế giới xuất bản quý IV năm 2007.
Thảo Lư
