San Diego, thành phố lớn thứ hai của bang California, rất hấp dẫn khách du lịch thế giới vì đã bảo tồn được Khu phố cổ (Old town).
Hấp dẫn trước tiên là Khu hàng tạp hóa thế giới(Bazaar del mundo) với 15 cửa hàng bán sản phẩm thủ công. Tất cả đồ dùng đều có kích thước to, thô, màu sắc sặc sỡ, từ hàng may mặc đến đồ gốm, đồ chơi trẻ em, đồ trang trí nội thất. Tượng người hay súc vật bằng gỗ đều còn nguyên vết đẽo gọt của dao hay rìu, không trơn bóng mềm mại, không trau chuốt tỉ mỉ. Các bộ bàn ghế có mặt và lưng tựa bằng da phơi khô (như da bưng mặt trống ở ta) còn xù xì, trông thật tự nhiên, như trả con người về với thiên nhiên hoang sơ.
Khu hàng tạp hóa còn có một sân khấu với những cô gái Mỹ gốc Mexico to khỏe, tràn đầy sức sống, đầu đội mũ trang trí nhiều lông chim, mặc váy đỏ, vàng, xanh nhiều tầng, hát và biểu diễn các điệu múa dân gian (có dáng dấp như những vũ nữ digan) theo điệu nhạc của những nhạc công đội mũ rộng vành chơi guitar và thổi kèn. Người xem ngồi trên bãi cỏ, vỗ tay theo nhạc.
Rời Khu hàng tạp hóa, du khách đi xem các nhà cổ. Người ta giữ nguyên những cửa hàng cũ từ lối vào đến bảng hiệu kẻ theo lối chữ gothic. Cửa hàng đồ gốm có những ông già biểu diễn cách làm đồ gốm trên những bàn quay cổ đạp chân, có cái đã nung để bán cho khách làm lưu niệm. Cửa hàng lò rèn có hai ông già đang thổi bễ rèn sắt đóng móng ngựa và vành bánh xe bò. Tại ngân hàng, bưu điện, xe đưa thư là loại xe gỗ do một, hai hay bốn ngựa kéo. Cạnh đó là nơi biểu diễn cách đãi vàng thủ công ngày xưa ở vùng này.
Rời nơi bán hàng, chúng tôi đến thăm ngôi trường tiểu học đầu tiên của thành phố, Mason street school, được thành lập năm 1865. Đây là ngôi nhà một tầng, tường bằng gỗ; sân chơi là bãi cỏ rộng có rào gỗ. Trong phòng có khoảng bốn chục bộ bàn ghế, loại bàn ghế dành cho một người ngồi. Trong một tủ kính trưng bày những sách giáo khoa được in và dùng từ thời đó, những giấy khen học sinh, những sổ sách của thầy giáo ghi chép từ trên một thế kỷ trước và những lá cờ nhỏ từ khi nước Mỹ mới có 13 bang. Trên bàn để quyển sổ lưu niệm ghi tên và chữ ký của khách đã đến thăm trường, nhìn vào tôi thấy họ thuộc rất nhiều quốc tịch như Anh, Pháp, Đức, Canada… Tôi ghi tên mình, ngày thăm, quốc tịch Việt Nam rồi ký vào sổ lưu niệm.
Bên cạnh những chứng tích, hình hài cổ đang tồn tại, khu phố cổ San Diego còn dựng lại những hoạt động kinh tế, xã hội, sinh hoạt vào những thời điểm nhất định: trưng bày những vật phẩm và hoạt động sống động thời xa xưa, bán những sản phẩm thời xưa làm kỷ niệm… Đặc biệt, khu phố giới thiệu một phong cách văn hóa, nghệ thuật rất khác biệt với các miền khác trên thế giới, thô ráp, khỏe mạnh, màu sắc rực rỡ tự nhiên. Chính những điều đó đã làm cho khu phố cổ San Diego có linh hồn.
Nhìn lại “Khu phố cổ Hà Nội”, hôm nay, với một mớ hỗn độn các hình khối kiến trúc, các kiểu nhà cũ, mới chắp vá từng mảng với các vật liệu sắt, nhôm, kính, nhựa, điện tử và các biển hàng gồm đủ thứ chữ Anh, Việt, Nga, Tàu… chợt chạnh lòng dù đề án “Khu phố cổ Hà Nội” đã được đề ra và thực hiện từ mấy chục năm nay.
Nguyễn Thế Long
