PHÓNG VIÊN: Khi lần đầu tiên quyết định viết về Bác, điều gì khiến giáo sư cảm thấy “mình phải làm điều này”?
* GS-TS TRÌNH QUANG PHÚ: Trong những ngày miền Nam chưa giải phóng, tôi công tác ở Ban miền Nam Trung ương Đảng (Ban CP72), làm công tác đối ngoại cho Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam. Từ khoảng năm 1965, nhiều đoàn miền Nam ra Bắc. Lúc đấy, Bác Hồ rất ưu ái cho các cháu miền Nam về gặp Bác, đặc biệt là thiếu nhi và những người có thành tích như dũng sĩ diệt Mỹ… Tôi được chứng kiến một số cuộc gặp gỡ trực tiếp ấy và tôi ghi lại những mẩu chuyện về Bác. Sau đó, tôi đã tập hợp lại và xuất bản quyển sách đầu tiên về Bác: Miền Nam trong lòng Bác in năm 1972.
Động lực để tôi viết về Bác có lẽ là từ yêu cầu của chiến trường. Từ sự ham muốn được đọc về Bác, anh em chiến sĩ ở chiến trường chép tay các mẫu báo về Bác để chuyền nhau đọc, rất xúc động. Các chiến sĩ khi ấy đã lấy cái tình của Bác, sức mạnh của Bác để biến thành sức mạnh của mình trong chiến đấu.
Trong hành trình ấy, có mẩu chuyện nào về Bác khiến giáo sư khắc ghi sâu sắc?
* Tôi nhớ chị Huỳnh Thị Kiển bị giặc bắt, tra tấn, hành hạ dã man nhưng vẫn không khai ra cơ sở cách mạng, nhất quyết không ly khai Chủ tịch Hồ Chí Minh, vì vậy chị bị địch chặt mất một chân rất thảm khốc. Khi chị vinh dự được trong đoàn đại biểu ra gặp Bác Hồ, nghe Bác hỏi han ân cần về vết thương, về sức khỏe, chị rất xúc động, khóc nức nở rồi cứ thế ngắm nhìn Bác mãi... Những câu chuyện xúc động như thế rất nhiều!
Đến nay, cơ duyên nào thôi thúc giáo sư suốt 30 năm tìm hiểu, viết về hành trình cứu nước của Bác?
* Bác Hồ luôn khẳng định rằng “Miền Nam trong trái tim tôi”. Do đó, sau giải phóng, tôi muốn đi tìm câu trả lời rằng điều gì của miền Nam đã gắn bó với Bác sâu đậm như thế. Thế là tôi đã đến quê Bác ở Nghệ An, đến Huế, Bình Định, Phan Thiết, vào Sài Gòn…, và tôi quyết định viết quyển sách Từ làng Sen đến Bến Nhà Rồng.
Tôi đã mang quyển sách tặng Đại tướng Võ Nguyên Giáp và Thủ tướng Phạm Văn Đồng. Khi đó, Thủ tướng Phạm Văn Đồng và Đại tướng Võ Nguyên Giáp gợi ý cho tôi rằng còn một mảng đề tài rất rộng về Bác, đó là hành trình 30 năm Bác bôn ba ở nước ngoài tìm đường cứu nước.
Và tôi lại bắt đầu. Thời điểm đó, tôi thường kết hợp những chuyến đi công tác các nước để tìm nơi Bác từng sinh sống và làm việc: Pháp, Mỹ, Anh, Liên Xô, Trung Quốc… Việc này kéo dài đến 26 năm mới hoàn thành quyển sách Theo dấu chân Người. Tôi trải qua 1/4 thế kỷ để viết về hành trình 30 năm tìm đường cứu nước của Bác, bởi việc tìm tư liệu là điều vô cùng khó khăn.
Giữa một thế giới hiện đại, vội vã hôm nay, hành trình Theo dấu chân Người đã để lại cho giáo sư điều gì về việc dấn thân cho một lý tưởng?
* Tôi nhớ có tài liệu ghi lại rằng, trước khi Bác ra đi tìm đường cứu nước, người thân có hỏi Bác tiền đâu để đi thì Người có trả lời: Người có một gia tài lớn, đó là truyền thống của đất nước, truyền thống của dân tộc... Quả là như vậy, những năm đó, từ phong trào Cần Vương cho đến cuộc khởi nghĩa của Phan Đình Phùng hay ý chí của cụ Phan Chu Trinh, cụ Phan Bội Châu… dù không thành công, nhưng Bác đều xem đó là một gia tài để lại cho mình những bài học quý giá.
Một điều tôi rất ấn tượng khi đến các địa điểm mà Bác Hồ từng sống và làm việc ở nước ngoài, đó là dù ở thể chế chính trị nào, người ta vẫn trân quý Bác. Chúng ta là con cháu của Người, càng phải thôi thúc mình tích lũy và học tập nhiều hơn nữa. Đó cũng là lý do để dù năm nay đã 85 tuổi, tôi vẫn hết sức tranh thủ từng ngày từng giờ để tiếp tục viết về Bác.
Trong một năm mà cuốn sách Theo dấu chân Người viết về hành trình tìm đường cứu nước của Bác được tái bản tới 5 lần, giáo sư cảm nhận ra sao?
* Quyển sách trong một năm được in đến 5 lần, đó là niềm hạnh phúc rất to lớn đối với người cầm bút. Nhưng niềm hạnh phúc lớn nhất là thấy được rằng các thế hệ từ trẻ cho tới già đều rất yêu quý Bác Hồ, rất thích đọc sách về Bác. Cũng từ đó hy vọng rằng TPHCM sau khi sắp xếp lại sẽ tiếp tục đẩy mạnh thực hiện Chương trình hành động số 44 của Thành ủy TPHCM về Xây dựng Không gian văn hóa Hồ Chí Minh, cần quán triệt sâu sắc để làm sao tư tưởng, đạo đức, phong cách của Bác thấm vào trong mỗi cán bộ, mỗi đảng viên và nhân dân thành phố, nhất là lớp trẻ.
Theo giáo sư, thế hệ trẻ hôm nay cần hiểu gì về “bước đi đầu tiên” của Bác vào ngày 5-6-1911?
* “Bước đi đầu tiên” của Bác không chỉ là sự khởi đầu cho hành trình tìm đường cứu nước mà còn là biểu tượng cho tinh thần tự rèn luyện và ý chí phấn đấu không ngừng. Trong suốt 30 năm bôn ba nước bạn, Bác tự mình lo liệu mọi thứ, từ miếng ăn, chỗ ở, đến từng bước đi trong cuộc sống. Đó là một bài học sâu sắc cho thế hệ trẻ về ý chí, về tinh thần tự lập, nghị lực và khả năng vượt qua khó khăn để theo đuổi lý tưởng lớn.
Cùng với đó là đức tính hy sinh chủ nghĩa cá nhân vì chủ nghĩa dân tộc. Sự hy sinh đó vô cùng to lớn. Tôi không bảo thanh niên bây giờ phải hy sinh như thế, nhưng phải biết hy sinh những điều có thể hy sinh, phải biết dừng lại ở những cái cần dừng lại. Bởi tuổi trẻ nếu không biết dừng lại, đặc biệt là trong cơ chế thị trường, chủ nghĩa hiện sinh hiện nay, không biết tự làm “người tài xế” của cuộc đời mình thì sẽ không bao giờ thành công.
GS-TS, nhà văn Trình Quang Phú sinh năm 1940 tại Tuy An, Phú Yên. Ông là Đại tá công an nghỉ hưu, Viện trưởng Viện Nghiên cứu phát triển Phương Đông.
Hơn 80 năm cuộc đời, đảm nhiệm nhiều vai trò khác nhau, nhưng GS tâm sự rằng vẫn thích nhất khi được là một người lính. Vì chỉ cần là người lính thì ở mặt trận nào cũng tiên phong, quyết tâm làm và làm cho bằng được nhiệm vụ. Nhiệm vụ đặc biệt nhất trong cuộc đời GS chính là hành trình “Theo dấu chân Người”. Hơn nửa thế kỷ qua, GS đã miệt mài nghiên cứu, viết về hành trình đi tìm đường cứu nước của Bác Hồ.
