Vương quốc Chăm đã sáng tạo ra một nền văn hóa độc đáo, mang đậm sắc thái riêng biệt mà không một dân tộc nào có được. Đến nay, tỉnh Bình Định đã phát hiện khoảng 117 cổ vật thời Chămpa và 414 sản phẩm làm bằng gốm cổ của nhiều giai đoạn khác nhau. Đáng chú ý là kỹ thuật xây dựng tháp Chàm - một trong những đề tài được đưa ra thảo luận khoa học...
Bí ẩn tháp Chăm Vijava
Theo Viện Khảo cổ học Việt Nam, di tích văn hóa Chăm được phân bổ đều khắp trên dải đất các tỉnh duyên hải miền Trung, từ vĩ tuyến 11 đến 18 (từ Quảng Bình vào đến Bình Thuận). Ở Tây Nguyên, các di tích Chăm cũng xuất hiện rải rác ở các địa phương: Gia Lai, Kon Tum, Đắk Lắk, Lâm Đồng. Riêng Bình Định xưa kia từng là kinh đô của Vương quốc Chăm, hiện ở đây vẫn còn lưu lại 14 ngôi cổ tháp.
Những cuộc khai quật tự phát của cư dân đã tìm thấy nhiều di vật cổ có giá trị như buồng cau, lá trầu và những vật dụng thờ cúng bằng vàng nằm sâu dưới lòng đất từ cả 1.000 năm nay. Bình Định thuộc vùng Vijava từ thế kỷ XI đến XV, từng là kinh đô của Chămpa (1000 - 1471). Cùng với thành “Chà Bàn”, hàng loạt các công trình tôn giáo cũng đã từng được người Chăm xây dựng ở đây.
Tháp Đôi ở TP Quy Nhơn
Khác với di tích Chăm ở Quảng Nam rất tập trung, các di tích ở Bình Định lại được xây dựng rải rác khắp nơi trong tỉnh. Hiện có 14 công trình tháp Chăm cổ tại tỉnh Bình Định như: Tháp Bánh Ít, Dương Long; Hưng Thạnh, Cánh Tiên; Phú Lốc; Phú Thiện; Bình Lâm và Hòn Chuông... Ngoài ra còn có 4 tòa thành cổ gồm Thị Nại, Đồ Bàn, An Thành, Uất Trì và hàng loạt các tác phẩm điêu khắc; những phế tích của tháp Chàm như giếng cổ hình vuông, rắn Naga, trụ văn bia, tượng thần điểu Garuđa, phù điêu Lăng Ông, tượng tu sĩ, các khu mộ cổ...
Trong tất cả các cổ vật Chăm, độc đáo nhất là tượng tu sĩ ở chùa Linh Sơn, thuộc thôn Hải Giang, xã Nhơn Hải, thành phố Quy Nhơn. Người dân qua canh tác đã phát hiện bức tượng này được chôn sâu dưới lòng đất và đã đào lên đem hiến cho một ngôi chùa trong vùng. Dân địa phương gọi đó là chùa “Phật lồi”, rất linh thiêng. Ở Quy Nhơn hiện còn khá nhiều dấu vết lăng mộ cổ của người Chăm tại xã đảo Nhơn Châu, Nhơn Lý...
Lịch sử Vương quốc Chămpa từ thời hoàng kim đến lúc suy tàn trải dài trên 2.000 năm, đã lưu lại cho hậu thế hàng chục ngôi cổ tháp với những kiểu kiến trúc, chạm trổ rất độc đáo, bí hiểm. Ở khu vực miền Trung hiện có trên 19 khu tháp với hơn 40 ngôi tháp cổ lớn nhỏ của người Chăm.
Kho báu Chăm trên chiếc tàu đắm
Ch. Lemire đã mô tả các tháp cổ Chămpa phân bố ở tỉnh Bình Định trong tác phẩm Les Tours kiames de la Province de Binh Dinh (Sài Gòn 1980) như sau: “Trong các tháp có nhiều tượng, rất có thể chúng bằng vàng hoặc bằng bạc, có mắt bằng ngọc và răng bằng kim cương. Chúng đã bị lấy mất ngay từ đầu. Những tượng bằng đá có thể bị lấy đi ngay sau đó”.
Người ta đã đào các bức tượng để bóc gỡ các tranh thánh được gắn vào đó. Các tháp Bạc (người Việt Nam quen gọi là tháp Bánh Ít) phô bày hàng loạt công trình đáng lưu ý, phần lớn các tượng đều bằng vàng hoặc bằng đá thếp vàng. Tượng cuối cùng che vòm đã được mang sang Pháp năm 1886. Gần 80 tấn đá chạm được dành cho Bảo tàng Lyon đã được tàu Mêkông chuyển về Pháp dưới sự coi sóc của Tiến sĩ Maurice. Nhưng tàu bị đắm ở Hồng Hải và những người Somalis tưởng rằng đã tìm thấy kho báu nên đã đem vào bờ một số lớn những hòm nặng này, nhưng họ chỉ tìm thấy đá và đá...”.
Bức màn bí mật bao quanh số phận của con tàu lạ chở đầy vàng ròng đã thách đố giới săn lùng cổ vật và cả những kẻ hiếu kỳ đã hơn 100 năm nay. Trong số những người tìm cách sở hữu kho báu trên có giáo sư Robert Stenout (Pháp) và sau hơn 30 năm mày mò nghiên cứu ở hàng trăm thư viện, sở lưu trữ văn khố, các hải cảng, nhiều hãng tàu biển... đến tháng 10-1995, R.Stenout đã khoanh vùng một cách chính xác vị trí con tàu bị đắm tại mũi Guadaqui ở biển Hồng Hải.
Theo R.Stenout, tàu đắm có tên Mêkông là một con tàu khổng lồ chạy bằng hơi nước được thiết kế để vừa chở khách vừa vận chuyển hàng hóa. Những năm đầu thế kỷ XX, do còn hạn chế về kỹ thuật, hành trình từ Đông Dương đi Pháp là một hành trình dài ngày, nên tàu được thiết kế như một khách sạn cao cấp với đầy đủ tiện nghi.
Chuyến đi định mệnh của tàu Mêkông vào năm 1906 khi ấy đã chở theo 180 sĩ quan và thủy thủ, 66 hành khách cùng rất nhiều tấn cổ vật bằng vàng và một khoang bí mật chứa đầy hàng hóa mà theo khảo sát ban đầu của đội thợ lặn thuộc tàu Scorbio do thuyền trưởng Campell chỉ huy (tàu Scorpio là con tàu mà Stenout sử dụng trong cuộc khai quật của mình) thì hàng trăm ngàn thỏi vàng ròng trong khoang chở hàng là có thật.
Tuy nhiên, sau khi những người tìm kiếm định vị được con tàu đắm và kho báu bí mật thì bất ngờ nổ ra nội chiến tại quốc gia có vùng lãnh hải mà tàu Mêkông bị đắm, do vậy việc khai thác kho báu huyền thoại trên chiếc tàu đắm đành phải dừng lại vô thời hạn. Kho báu mà tàu Mêkông chở về Pháp chính là kho báu được người Pháp thu gom ở khu vực có người Chăm sinh sống từ Quảng Nam đến Bình Thuận và đây vẫn chưa phải là kho báu duy nhất của Vương quốc Chăm bị rơi vào tay thực dân Pháp.
2 quả cầu lớn bằng vàng
Theo lịch sử ghi chép thì trên đỉnh của Tháp Đôi ở Quy Nhơn có 2 quả cầu lớn được đúc bằng chất liệu vàng ròng. Cả hai khối vàng ròng khổng lồ này đã bị các thủy thủ nước ngoài đến chiếm đoạt và mang xuống tàu sau một cuộc tấn công chớp nhoáng vào người dân bản địa khoảng những năm cuối thế kỷ XIX.
Dân tộc Chăm không đề cao giá trị của vàng và sử dụng chúng với khối lượng lớn một cách khá phổ biến trong các công trình kiến trúc đền tháp của mình. Có thể lý giải rằng, đó là do người Chăm xưa sở hữu nhiều mỏ vàng có trữ lượng phong phú. Vàng được họ đúc thành các tượng thần, bức phù điêu và dát vàng lên các bức tượng để trang trí... Truyền thuyết cũng cho biết, người Chăm sau khi dựng tượng bằng vàng ở các đền tháp, sau đó họ quét lên thân tượng một lớp sơn đặc chế có độc tố cao đề phòng bị kẻ gian đánh cắp.
Kho báu Chămpa được nhắc đến từ khá lâu bởi các nhà khoa học Pháp. Kho báu cuối cùng, nơi lưu giữ những gì còn lại của vương triều Chămpa đã được đề cập trong tác phẩm Un royaume disparu - Les Chams et leur art-1923 (Pháp). Sự giàu có đầy bí ẩn của Vương quốc Chăm có thể đúng như các nghiên cứu của người Pháp đã công bố. Nhưng ngay cả khi sự thật không phải như thế thì với việc thừa hưởng 14 quần thể tháp Chăm cổ còn lại khá nguyên trạng, có thể khẳng định miền đất võ Bình Định hiện đang sở hữu một phần kho báu văn hóa kiến trúc cổ của Việt Nam và thế giới.
Tháp đôi ngàn tuổi...
Đó là 2 ngọn tháp đứng kề nhau trên đường Trần Hưng Đạo, phường Đống Đa, thành phố biển Quy Nhơn - Bình Định được người dân quen gọi là Tháp Đôi. Các tư liệu xưa ghi chép Tháp Đôi còn có tên khác là tháp Hưng Thạnh. Ngày 10-7-1980, Tháp Đôi được Nhà nước xếp hạng vào danh mục Di tích lịch sử - văn hóa cấp Quốc gia. Được trùng tu đầu tiên và xếp loại di sản đặc biệt của nghệ thuật kiến trúc Chămpa cổ. Tháp Đôi được xây dựng vào cuối thế kỷ XII và không giống với bất kỳ một ngôi tháp Chăm nào khác ở khu vực miền Trung - Tây Nguyên. Các nhà nghiên cứu văn hóa Chăm cổ đến nay vẫn chưa tìm ra nguyên nhân sự khác thường này. Ở tỉnh Bình Định hiện còn nhiều di tích tháp cổ khác chỉ còn phế tích do người dân đào bới tìm vàng, trong đó có tháp “Hòn Chuông” ở huyện Phù Cát - nằm cách Quy Nhơn khoảng 40km.
Có thể nói, 14 tòa tháp Chăm cổ còn lại trên đất Bình Định được xem là di sản cực kỳ giá trị của nhân loại. Những bí ẩn của tháp Chăm dù đã được nghiên cứu từ hàng chục năm qua nhưng cũng chỉ là những nghiên cứu bên ngoài. Chúng tôi tin rằng còn khá nhiều điều kỳ lạ, huyền thoại lý thú về văn hóa Chăm cổ cần được làm sáng tỏ trong thời gian tới.
NGUYỄN TẤN TUẤN
(Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Bình Định)
