Bảo tồn và dân sinh - Bao giờ song hành?

Có lẽ chưa khi nào, câu chuyện về di sản văn hóa lại “nóng” như thời gian qua, khi hàng loạt di sản được trùng tu bằng cách “làm mới”, di sản xuống cấp nghiêm trọng không được trùng tu, bảo tồn kịp thời và cả việc người dân thể hiện thái độ không mặn mà, thậm chí chối bỏ di sản. Những bê bối trong lĩnh vực quản lý di sản diễn ra dồn dập vừa qua là hồi chuông cảnh báo về công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản.
Bảo tồn và dân sinh - Bao giờ song hành?

Có lẽ chưa khi nào, câu chuyện về di sản văn hóa lại “nóng” như thời gian qua, khi hàng loạt di sản được trùng tu bằng cách “làm mới”, di sản xuống cấp nghiêm trọng không được trùng tu, bảo tồn kịp thời và cả việc người dân thể hiện thái độ không mặn mà, thậm chí chối bỏ di sản. Những bê bối trong lĩnh vực quản lý di sản diễn ra dồn dập vừa qua là hồi chuông cảnh báo về công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản.

        Bức tranh nhiều điểm tối

Năm 2012, dư luận một phen xôn xao trước thông tin nhà chùa tự ý hạ giải gác khánh và nhà Tổ tại Di tích quốc gia chùa Trăm Gian. Cùng số phận nhưng nặng nề hơn, ngôi đình cổ Ngu Nhuế đã bị phá bỏ không thương tiếc. Tháng 5-2013, người ta lại ngỡ ngàng khi sư trụ trì chùa Một Cột ra “tối hậu thư” gửi lãnh đạo TP Hà Nội và các cơ quan liên quan đề nghị trùng tu, tôn tạo chùa vì di tích này đã xuống cấp nghiêm trọng, nếu không được giải quyết kịp thời, nhà chùa sẽ “tự xử”. Gần đây nhất, người dân làng cổ Đường Lâm (Hà Nội) và phố cổ Đồng Văn (Hà Giang) đồng loạt gửi đơn xin trả lại danh hiệu di tích quốc gia. Đây chỉ là một vài chuyện điển hình trong số rất nhiều điểm nóng buồn bã của bảo tồn di sản văn hóa trong thời gian qua.

Khách tham quan, tìm hiểu tại Khu di tích lịch sử cách mạng Rừng Sác, Cần Giờ, TPHCM.

Khách tham quan, tìm hiểu tại Khu di tích lịch sử cách mạng Rừng Sác, Cần Giờ, TPHCM.

Việc những bê bối trong lĩnh vực quản lý di sản diễn ra dồn dập là hồi chuông cảnh báo về công tác bảo tồn và phát huy di sản. Ai cũng biết rằng công tác bảo tồn di sản đang chứa đựng những tồn đọng và mâu thuẫn khó giải quyết, tuy nhiên rất khó để có thể chỉ đích danh nguyên nhân chính của vấn đề. Ngay cả khi đã chỉ ra được nguyên nhân, việc có giải quyết được triệt để mâu thuẫn hay không lại là chuyện không đơn giản. Câu chuyện buồn của những người dân làng cổ Đường Lâm là một trong những bài học đau xót về thất bại trong công tác quản lý, bảo tồn di sản. Những lá đơn đầy bức xúc yêu cầu “được” trả lại danh hiệu lẽ ra phải là mơ ước và kết quả từ rất nhiều nỗ lực của tập thể, để thực hiện một mong muốn giản dị: sửa nhà, đảm bảo cuộc sống đã phần nào cho thấy sự thiếu quan tâm của lãnh đạo địa phương, chậm trễ trong công tác quy hoạch, thiếu tầm nhìn trong công tác tham mưu và dự báo.

Thiếu sót này không chỉ đe dọa đến sự tồn tại của di tích mà còn ảnh hưởng không nhỏ đến đời sống của người dân. Trong khi lẽ ra, di sản phải được bảo tồn và phát huy đúng với giá trị của nó, đồng thời người dân - những chủ nhân đích thực của di sản phải là những người đầu tiên được hưởng lợi. Từ đây, có thể nói rằng: nếu những bất cập trong công tác bảo tồn và phát huy di sản không được chấn chỉnh kịp thời thì những vấn đề xâm hại di tích, mâu thuẫn về bảo tồn sẽ tiếp tục là tâm điểm của dư luận.

        Lúng túng trong quản lý

Tìm ra câu trả lời của vấn đề này tại hội thảo toàn quốc “Nâng cao chất lượng công tác quản lý và phát huy giá trị di sản” được Bộ VH-TT-DL tổ chức mới đây cũng bộc lộ nhiều lúng túng. Nhiều ý kiến nêu, không thể nhân danh xã hội hóa để khoán trắng cho dân trong việc bảo vệ di tích. Thứ trưởng Bộ VH-TT-DL Đặng Thị Bích Liên cho rằng: “Trong quản lý di tích hiện nay, không chỉ bám sát những kinh nghiệm trong nước mà phải áp dụng, cập nhật cách quản lý trên thế giới, cũng như cần phải có cách nhìn nhận, ứng xử đúng mực với di sản”. Cần học tập ở đây chính là: nhất thể hóa quản lý, có kế hoạch quản lý, xác định rõ di sản và nguy cơ có thể ảnh hưởng đến tính toàn vẹn, chân xác của di sản, đề ra chương trình hành động triệt để, quy hoạch bảo tồn dự án, báo cáo hàng năm để chất vấn, nhắc nhở, sau 5 năm không đạt sẽ loại khỏi danh sách.

Một trong những yếu tố khiến công tác bảo tồn di sản gặp nhiều khó khăn khi triển khai, đó là việc có không ít những suy nghĩ sai lầm về ý nghĩa của việc UNESCO cấp bằng công nhận danh hiệu di sản. Vẫn còn có những suy nghĩ cho rằng được UNESCO công nhận là di sản văn hóa đồng nghĩa với việc được tôn vinh, được gắn huân chương vào đó. Thậm chí, có người phát biểu rằng một di sản được UNESCO công nhận là tương đương với hàng vài chục tỷ đồng, hoàn toàn sai lầm. “Khi những di sản của các quốc gia được quốc tế công nhận, quốc gia đó phải gánh một trách nhiệm nặng nề hơn, đầu tư nhiều hơn, phải có chính sách tốt hơn để gìn giữ di sản không phải cho dân tộc mình mà cho cả thế giới. Như vậy, chúng ta đang nhận lấy một trách nhiệm cao hơn, lớn hơn, chứ không phải chỉ ngồi đó mà hãnh diện rằng chúng ta nhiều huân chương” - PGS-TS Đặng Văn Bài, nguyên Cục trưởng Cục Di sản, Phó Chủ tịch Hội Di sản văn hóa Việt Nam, chia sẻ.

Ông Đặng Văn Bài cho biết thêm: “Trường hợp của phố cổ Hội An người ta đã khoanh vùng và đã bảo vệ được, phát huy giá trị khá tốt. Có vẻ hơi máy móc nhưng thực tế đó là điều kiện cần và đủ để di sản được bảo vệ và tìm thấy vị trí của nó trong cuộc sống đương đại”. Tuy nhiên, ông nhấn mạnh, vướng mắc nằm ở chỗ nguyên tắc ứng dụng cho từng vùng là như thế nào để phù hợp với điều kiện địa phương là bài toán phải giải. Các quốc gia trên thế giới khát khao được góp mặt trong cộng đồng thế giới để làm cho kho tàng di sản văn hóa thế giới ngày càng phong phú hơn.

Xếp hạng di tích không phải chỉ là nhãn mác, không phải chỉ là tôn vinh mà trước hết là làm cho quốc gia ấy, cộng đồng nhân dân nhận thức sâu sắc hơn giá trị di sản văn hóa cho việc phát triển, tức là nâng cao nhận thức xã hội. Hành động sau xếp hạng mới là quan trọng. Thực tế, nếu không kịp thời xếp hạng núi Sam, Châu Đốc thì có lẽ bây giờ không còn núi Sam nữa mà thay bằng đống vật liệu xây dựng. Nếu không xếp hạng Tràng An thì có lẽ giờ Tràng An cũng đã biến thành xi măng hết.

GS-TS Nguyễn Quang Ngọc, Phó Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử Việt Nam, cho rằng: “Các di tích văn hóa muốn giữ lại cho đời nay, đời sau và phát huy giá trị của nó thì mặc nhiên người ta phải tính tới việc bảo tồn nguyên trạng. Thế nhưng, phải bảo tồn nguyên trạng cái gì hay những di tích nào? Nếu bây giờ mà bảo tồn nguyên trạng một làng cổ thì tôi e rằng chúng ta không làm được”.

MINH AN

Tin cùng chuyên mục