Tình huống bất khả kháng
Quanh vụ việc bảo vệ bảo vật quốc gia, nhiều chuyên gia trong lĩnh vực và một số giám tuyển nghệ thuật nhìn nhận, cần có giải pháp hình thành đội ngũ bảo vệ xứng tầm bảo vật. Bên cạnh đó, việc phân loại bảo vật quốc gia và chia thành trưng bày cố định thường xuyên, trưng bày định kỳ cũng cần tính toán để có thể đảm bảo an toàn tuyệt đối cho những di sản hàng đầu đất nước.
Tuy nhiên, hơn hết vẫn từ ý thức con người, bài học này nhiều quốc gia trên thế giới cũng gặp phải tình trạng tương tự. Trung Quốc, một trong những quốc gia sở hữu di sản và có công tác bảo tồn hàng đầu thế giới, tuy nhiên vào cuối tháng 5 vừa qua, một du khách (sau đó được xác định mắc bệnh tâm thần) trèo qua hàng rào, nhảy xuống hố và xô đổ hai tượng đất nung tại lăng Tần Thủy Hoàng ở Tây An, Trung Quốc. Hai tượng binh mã bằng đất nung bị ngã và gãy có tuổi đời khoảng 2.000 năm, được quốc gia này quy hoạch bảo vệ cấp 2.
Hay bức tranh Mona Lisa, một kiệt tác hội họa tầm thế giới, được bảo vệ nghiêm ngặt, chuyên nghiệp với kính chống đạn, các thiết bị công nghệ giám sát cùng đội ngũ bảo vệ chuyên nghiệp, nhưng gần nhất, vào đầu năm 2024 cũng bị một nhóm du khách hất súp lên lớp kính bảo vệ tranh, với lý do biểu tình vì khí hậu. Trước đó, kiệt tác hội họa này cũng gặp không ít gian truân: bị ném đá, ném tách trà, bôi bánh kem… Tuy những tình huống phá hoại này không ảnh hưởng trực tiếp đến tác phẩm, nhưng rủi ro vẫn luôn chực chờ.
Có thể thấy giải pháp công nghệ giám sát, đội ngũ bảo vệ gần như là biện pháp cao nhất hiện nay có thể triển khai để giữ an toàn các bảo vật. Tuy nhiên rủi ro vẫn có, một giám tuyển tại TPHCM bày tỏ: “Tôi đã từng tham quan khu tượng đất nung ở lăng mộ Tần Thủy Hoàng, ở đây họ triển khai đến gần 3.000 bảo vệ, mật độ đứng rất dày. Nhưng tình huống du khách bị tâm thần thì cũng khó mà đỡ kịp”.
Bảo quản phòng ngừa và dự báo rủi ro
Theo các chuyên gia, hiện nay phần lớn các bảo tàng, điểm di tích vẫn lựa chọn trưng bày bản gốc đối với các bảo vật quốc gia và hiện vật quý, bởi trưng bày bản gốc chính là “sức mạnh” của bảo tàng, vừa khẳng định giá trị sưu tập, vừa tạo nên cảm xúc chân thực cho người xem. Chính vì vậy, việc đầu tư các biện pháp kỹ thuật hiện đại nhằm bảo vệ hiện vật gốc là hết sức cần thiết, để vừa đảm bảo an toàn tuyệt đối, vừa giữ được giá trị nguyên bản trong trưng bày.
Các hiện vật trưng bày thuộc nhóm chất liệu như: đá sa thạch, kim loại đồng và gỗ với những đặc điểm cơ học, hóa học khác nhau, đòi hỏi phải có những môi trường riêng biệt lý tưởng cho từng nhóm chất liệu. Đặc biệt, các hiện vật kim loại và gỗ phần lớn do có niên đại xưa nên không tránh khỏi sự xuống cấp theo thời gian như oxy hóa, phân hủy, tác động nóng ẩm từ môi trường và sự xâm thực của các loại côn trùng như mối, mọt…
TS Hoàng Anh Tuấn (Giám đốc Bảo tàng Lịch sử TPHCM, nơi hiện có 12 bảo vật quốc gia) chia sẻ: “Trong công tác bảo quản, phòng ngừa là khâu quan trọng để đảm bảo duy trì tuổi thọ hiện vật được tốt nhất. Bảo quản phòng ngừa tạo môi trường lý tưởng cho hiện vật thông qua các khâu kiểm soát môi trường, nhiệt độ, độ ẩm và phải duy trì độ ổn định. Hiện tại, bảo tàng vẫn chưa có kinh phí để xây dựng một chế độ bảo quản chăm sóc đặc biệt cho bảo vật quốc gia nên công tác kiểm soát môi trường còn gặp nhiều khó khăn để đạt được các thông số kỹ thuật theo yêu cầu. Các bảo vật chịu sự tác động trực tiếp từ môi trường, sự thay đổi nhiệt độ từ thời tiết bất thường dễ làm co giãn các mô phân tử hiện vật, cũng như tạo sự phát triển nấm, mốc và côn trùng gây nên những nguyên nhân tác động hư hại và ảnh hưởng độ bền của bảo vật”.
Đối với công tác bảo quản hiện vật để giữ độ bền vững theo thời gian, TS Phạm Quốc Quân (thành viên Hội đồng Di sản Văn hóa Quốc gia, nguyên Giám đốc Bảo tàng Lịch sử Quốc gia), cho rằng: “Bên cạnh giải pháp bảo vệ, chúng ta cũng cần xây dựng kịch bản ứng phó chi tiết để có thể xử lý kịp thời mọi tình huống xấu, bất thường có thể xảy ra như tác động của con người, thiên tai, sự cố kỹ thuật... Song song đó cũng phải đảm bảo cơ chế liên thông và kết nối trực tiếp, nhanh chóng, hiệu quả giữa các cá nhân, đơn vị có trách nhiệm trong việc bảo vệ hiện vật và bảo vật quốc gia”.
