Đà Lạt đang bước sang tuổi 120. Tuổi ấy, với một vùng đất vẫn còn rất trẻ. Nhưng cũng chừng ấy thời gian, diện mạo của đô thị Đà Lạt đã đổi thay nhiều. Đà Lạt khang trang hơn, hiện đại hơn nhưng nhiều giá trị đặc trưng đang mai một, khó tìm lại được.
1. Cách đây đúng 120 năm, cuối tháng 6-1893, bác sĩ Alexandre Yersin cùng đoàn thám hiểm đặt chân khám phá vùng cao nguyên Langbian. Ấn tượng đầu tiên về vùng đất này được Yersin ghi lại trong nhật ký: “Vừa ra khỏi rừng thông, ấn tượng của tôi thật sâu sắc khi đứng trước một vùng cao nguyên mênh mông, hoang vắng và trơ trụi, gợi nhớ lại cảnh biển động vì một đợt sóng khổng lồ màu xanh dâng lên. Núi Langbian sừng sững ở chân trời phía Tây Bắc cao nguyên, làm tăng thêm vẻ đẹp của cảnh quan và tạo nên một hậu cảnh tuyệt mỹ”. Có lẽ từ ấn tượng đó, Yersin đã đề xuất thành lập trạm nghỉ dưỡng - dấu mốc khởi đầu cho sự hình thành và phát triển đô thị nghỉ dưỡng nổi tiếng Đà Lạt.
Vẻ đẹp thuở ban đầu của Đà Lạt được nhắc đến nhiều trong bài viết, công trình khảo cứu, nhưng có lẽ cô đọng nhất là trong câu cách ngôn tiếng Latinh: “Dat Aliis Laetitiam Aliis Temperiem” (cho người này niềm vui, cho người kia sự mát lành). Có giả thuyết cho rằng, tên gọi Đà Lạt cũng được chiết tự từ câu cách ngôn đó. Thành phố này về sau còn có nhiều tên gọi khác, mà chỉ cần nghe đã phần nào hình dung được vẻ đẹp như “thành phố sương mù”, “thành phố ngàn thông”, “thành phố ngàn hoa”…
Đà Lạt cần giữ nét riêng.
2. Qua 120 năm, Đà Lạt phát triển thành đô thị loại 1 trực thuộc tỉnh, diện mạo đô thị ngày một đổi thay, khang trang hơn, hiện đại hơn. Nhưng đổi lại, thời gian cũng lấy đi nhiều thứ quý giá và đặc trưng của Đà Lạt mà sau này khó lòng tạo dựng lại. Để đáp ứng chỗ ở cho quy mô dân số trên 20 vạn người, nhiều đồi thông phải nhường chỗ cho các khu đô thị. Mất thông, dân số tăng nhanh, xe cộ nhiều hơn, sản xuất nông nghiệp thiếu bền vững với san sát nhà kính… đã tác động làm khí hậu Đà Lạt thay đổi đáng kể. Vẫn là xứ lạnh, vẫn là nơi nghỉ mát lý tưởng, nhưng cũng thẳng thắn thừa nhận rằng, Đà Lạt đang nóng lên đáng kể. Sương mù Đà Lạt cũng thưa dần. Chưa nói xa xôi, chỉ cách đây chừng hơn 15 năm, khách đến Đà Lạt vẫn dễ dàng chiêm ngưỡng sương mù giăng mắc trên những triền thông, điểm tô cho biệt thự cổ, hoặc sương phả mịt mù thành phố ngay giữa trưa. Những hình ảnh đó cứ thưa dần, thưa dần.
Thời gian có sức tàn phá khủng khiếp, nhưng thời gian cũng vun góp nên nhiều giá trị. Đối với Đà Lạt, giá trị thời gian là hàng ngàn ngôi biệt thự cổ mang kiến trúc Pháp độc đáo. Gần đây, người ta lo ngại trước tin rao bán biệt thự đang sử dụng làm trụ sở cơ quan. Sự lo ngại là có cơ sở, bởi những biệt thự cổ được coi là di sản của Đà Lạt, một phần quan trọng làm nên thương hiệu của thành phố này đang bị mai một. Nhiều biệt thự bị cơi nới làm biến dạng, hoặc bảo vệ không tốt để hoang phế. Trong khi đó, những tòa nhà cao tầng, hoành tráng đang mọc lên.
3. Theo đồ án điều chỉnh quy hoạch chung thành phố Đà Lạt đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2050, Đà Lạt sẽ được mở rộng gấp 8 lần hiện hữu, lên 3.308km². Trong quá trình góp ý xây dựng đồ án, nhiều chuyên gia trong và ngoài nước cho rằng Đà Lạt cần giữ đặc trưng của mình, trong đó nhấn mạnh yếu tố xanh và di sản biệt thự. Đô thị Đà Lạt cần được kết nối bởi một “mạng lưới xanh”, gồm các không gian thiên nhiên, các thung lũng nông nghiệp phát triển theo hướng bền vững, hệ thống công viên kết nối các công trình, các địa danh du lịch. Việc xây dựng phải đảm bảo kiến trúc, mật độ xây dựng, tầng cao, tầm nhìn, điểm nhấn phù hợp cảnh quan đô thị Đà Lạt. Đặc biệt, phải bảo tồn trục di sản kiến trúc từ khu biệt thự Lê Lai đến khu biệt thự đường Trần Hưng Đạo, Hùng Vương.
Đà Lạt làm nên thương hiệu của mình bằng những giá trị khác hẳn với những đô thị khác. Có khi, đó là những điều rất bình thường, nhưng cũng rất riêng. Nếu chạy theo các đô thị lớn, không những Đà Lạt khó bắt kịp mà còn đánh mất “giá trị độc quyền” của mình. Ngược lại, cứ giữ lấy nét riêng, vị thế Đà Lạt không hề nhỏ.
NAM VIÊN
