Tháng 3 năm nay, “Văn hóa chợ nổi Cái Răng” được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Trước đó, chợ nổi Cái Răng từng được tạp chí Rough Guide của Anh bình chọn là một trong 10 khu chợ ấn tượng nhất thế giới.
Một góc chợ nổi Cái Răng. Ảnh: DUY KHƯƠNG
Tứ xứ tụ họp
Chợ nổi Cái Răng nằm giữa thành phố Cần Thơ, mỗi ngày thường có 300 - 350 ghe, tàu buôn bán kinh doanh. Trong đó, 38 bè nổi neo cố định ven bờ, khoảng 150 ghe tàu trọng tải lớn đậu dài ngày, neo đậu ít ngày có chừng 100 chiếc, còn lại là xuồng dịch vụ. Vào những dịp lễ, tết thì đông hơn. Chợ có 44,2% là cư dân Cần Thơ, còn lại đến khắp các tỉnh trong khu vực ĐBSCL. Người dân là linh hồn của chợ nổi, dân còn thì chợ còn. Chính cuộc sống, sinh hoạt của người dân đã làm nên “Văn hóa chợ nổi Cái Răng”.
Mặt trời vừa lấp ló, ông Đoàn Văn Cò ngồi trên chiếc xuồng len lỏi chợ nổi rao mời vé số. Tiếng máy ghe, tàu xình xịch, tiếng nói cười xôn xao. Khi rảnh, ông Cò chia sẻ: “Tôi lấy mỗi ngày 200 tờ vé số, buổi sáng ráng bán cho hết chứ trưa sẽ tan chợ. Hôm nay, đông khách du lịch, dễ bán hết lắm”.
Ông Cò 57 tuổi, quê thị trấn Bảy Ngàn (Châu Thành A, Hậu Giang) bị liệt 2 chân từ nhỏ, nhà nghèo nên lớn lên ông đã gắn bó với chiếc xuồng giăng lưới. Hồi 40 tuổi, ông đi giăng lưới gặp bà Nguyễn Thị Thúy, quê huyện Phong Điền (Cần Thơ), cũng bị liệt 2 chân vì sốt ác tính và họ trở thành vợ chồng. Ông kể: “Tôi để ý cô ấy trước. Thấy cô ta hiền lành mà thương. Nhưng hồi đó tôi nhát lắm, mượn cớ đi giăng lưới rồi núp ở bụi tre dưới mé sông lén nhìn cô ấy. Không hiểu sao, chỉ bấy nhiêu thôi mà tôi đã thấy mát lòng mát dạ rồi”.
Sau khi thành đôi, ông được em gái nhường cho cái bè đậu ở chợ nổi Cái Răng và vợ chồng ông Cò gắn bó tới giờ. Hàng ngày, ông bán vé số, còn bà bán chuối nướng. Rong ruổi sông nước, đến giờ họ vẫn chưa đăng ký kết hôn. “Muốn đến phường đăng ký nhưng đi lại khó khăn. Hơn nữa, tối ngày lo kiếm sống nên không có thời gian”, ông Cò tâm sự. Bà Thúy nói thêm, con trai học hết lớp 6 thì nghỉ, lên bờ làm thuê.
Còn chiếc ghe nhỏ bán xăng của bà Lý Thị Phước, quê xã An Lạc Thôn (Kế Sách, Sóc Trăng) cũng đã ở chợ hơn 25 năm. Bà có 3 con trai, đứa lớn bán vé số, hai đứa sau đi làm thuê và đều chưa có vợ.
Ông Trần Minh Thành, quê Hậu Giang, bán khoai mỡ ở chợ nổi, cho biết: “Tôi cất căn nhà tổ ở Hậu Giang nhưng không ở đó. Thỉnh thoảng có về dọn dẹp, thắp nén hương cho ông bà. Xong việc rồi lại đi vì cuộc sống ở chợ nổi đã ăn sâu trong tâm trí, trở thành một phần máu thịt của tôi rồi”.
Ở chợ nổi Cái Răng có chiếc bè đờn ca tài tử của ông Lý Hùng, quê thị trấn Bảy Ngàn (Châu Thành A, Hậu Giang). Năm nay 52 tuổi, gắn bó với chợ 25 năm, trải qua nhiều chìm nổi. Theo ông Hùng kể, nhà không ruộng đất, được người quen giới thiệu ra chợ nổi Cái Răng chèo ghe gỗ tạp bán nước giải khát. Ăn ngủ trên ghe, mỗi đêm tát nước dăm ba lần. Một hôm, vợ chồng ghe bên cạnh cãi nhau, quơ chân vịt làm ghe của gia đình ông chìm mất. Hai vợ chồng xin che chòi lá trên chiếc ghe chài cũ nằm cặp bờ. Về quê làm đám giỗ, rồi sẵn rủ anh em ở quê lên thăm chợ nổi, nhưng đến nơi thì “trời ơi, nhà tôi đâu?”. Thì ra chủ ghe cũ đã bán cho người khác, quăng chòi lá của vợ chồng ông lên bờ.
“Nhờ tôi có học đờn ca tài tử từ nhỏ, vừa đờn vừa ca được nên chuyển nghề kiếm sống”, ông Hùng tự hào. Cách nay gần một năm, có du khách người Mỹ đến chợ nổi, thấy ông đờn ca hay nên tặng ông cây đờn mới và bộ âm thanh. Ông vui vẻ: “Mỗi ngày kiếm được vài trăm ngàn đồng, đủ ăn chứ không giàu, được cái khách du lịch mến mộ nên rất vui”.
Trẻ thơ trên sông
Chiếc ghe nhỏ rất chật chội cho cuộc sống một gia đình. Giữa những đồ đạc cũ kỹ, cô bé Lê Thị Gia Linh, 6 tuổi, da ngăm đen rụt rè nhìn khách. Mẹ của Linh là chị Trinh tươi cười giới thiệu: “Sáng tầm 5 giờ là tôi đi bán rồi. Hôm nào không bận việc, tôi đưa cháu đi học bằng xuồng. Bữa nào mắc tay bán cho khách, tới hơn 6 giờ mới về lấy xe máy chở cháu đi mới kịp. Đến trường, dắt con đi ăn sáng xong, dẫn tới lớp rồi tôi về bán tiếp”. Hỏi: “Cháu thích sống ở đây hay lên bờ?”. Linh bẽn lẽn: “Dạ, con thích sống ở đây, tại có sông để con múc nước lên rửa chén, giặt đồ tiếp mẹ”.
Trẻ em chợ nổi Cái Răng. Ảnh: TRẦN LONG VI
Trên chiếc ghe nhỏ khác, Nguyễn Thị Kim Hân (12 tuổi) đang ngồi học bài. Hân kể trong nhà còn có chị Hai và chị Ba và Hân thương chị Ba nhiều hơn. Hỏi: “Tại sao thương chị Ba nhiều hơn?”. Hân chống cằm: “Chị Ba thương em nhất nhà, hồi đó chị Ba đang học lớp 9 rồi phải thôi học để ở nhà giữ em cho cha mẹ đi bán. Sau này chị Ba đi lấy chồng xa, rất ít về thăm em”. “Em có muốn nói điều gì với chị Ba không?”. Đôi mắt Hân chớp mạnh: “Thiệt ra có một câu này, rất nhiều năm rồi mà em chưa dám nói cho chị nghe: Chị Ba ơi! Em thương chị nhiều lắm”.
Trên sàn gỗ của một chiếc ghe khá lớn có đám trẻ ngồi chơi, trong đó có chú bé nước da trắng trẻo, dáng lanh lẹ tinh nghịch. Nhóm trẻ cho biết đó là Huỳnh Toàn Thắng, 3 tuổi, ước mơ lớn lên làm lính cứu hỏa. Ước mơ của Thắng lộ ra mấy hôm trước, khi bên kia sông có chiếc sà lan bị cháy, Thắng đứng bên này nhìn mấy chú lính cứu hỏa, liền kéo áo chị: “Hai ơi, mai mốt lớn lên, em muốn làm lính cứu hỏa”. Chị Hai: “Chi vậy?”. Thắng trả lời: “Để khi nào có cháy nhà, em xịt nước chữa cháy, với đi làm kiếm tiền cho ba mẹ”. Chị Hai gật đầu: “Ừa, muốn làm lính cứu hỏa thì phải ráng học cho giỏi nghen”. Bây giờ, Thắng hay mặc quần màu đỏ để giữ mơ ước vì tính cậu bé dễ quên. Mẹ của Thắng kể về cái tính hay quên “ngộ lắm” của Thắng: “Cái gì dặn nó mới làm, không dặn thì không làm. Có hôm tôi đi làm nhưng quên bảo nó ngủ trưa, đến lúc chị Hai kêu đi ngủ, nó nói mẹ đâu có dặn em ngủ đâu. Vậy nên lúc nào trước khi đi làm, tôi cũng kêu nó lại để dặn chuyện”.
Ở chợ nổi, đã có vài bạn trẻ thi đậu vào trường cao đẳng, đại học, trong đó có con của chị Đặng Thị Trang. Nói về con, chị Trang rạng rỡ khuôn mặt sạm nắng gió: “Có vất vả đến đâu, vợ chồng tui cũng không than vãn nửa lời, miễn sao con mình có cái chữ, không thua thiệt với người ta là được. Mà cháu Hương nhà tôi cũng giỏi lắm, cháu là đứa đầu tiên ở chợ nổi này vào học cao đẳng”.
Nỗ lực bảo tồn
Theo khảo sát của Viện Kinh tế xã hội thành phố Cần Thơ: Ở chợ nổi đa phần vợ chồng cùng buôn bán. Trình độ học vấn đến cấp 2 chiếm 51,7%, kế đến cấp 1 chiếm 44,2%, chỉ 0,8% học từ lớp 10 trở lên, còn lại mù chữ.
Nhu cầu của dân chợ nổi muốn được hỗ trợ sửa chữa, nâng cấp tàu thuyền, phương tiện kinh doanh là lớn nhất, chiếm đến 67,5%; kế đến là cần hỗ trợ vốn, chiếm 55,8%; hỗ trợ tiếp cận các dịch vụ chăm sóc sức khỏe chiếm 42,5%. Trong lúc đó, hầu hết người dân mưu sinh trên chợ nổi chưa thấy sự cần thiết để nâng cao kỹ năng thu hút khách du lịch. Cụ thể, 83,3% chưa thấy cần hỗ trợ đào tạo ngoại ngữ, kiến thức về du lịch; 89,2% chưa thấy cần hỗ trợ tư liệu về chợ nổi.
Từ đó, dù chợ nổi Cái Răng có lợi thế hơn hẳn các chợ nổi khác ở ĐBSCL và cả các điểm du lịch khác ở thành phố Cần Thơ, nhưng vẫn chiếm tới 42,5% du khách trong nước và 55% du khách nước ngoài không chắc chắn trở lại. Các yếu tố khiến du khách chưa hài lòng gồm cảnh quan hai bên bờ sông còn bát nháo; dịch vụ thấp, chưa an toàn kinh doanh trên sông và đặc biệt kém an toàn vệ sinh thực phẩm.
Để khắc phục, thành phố Cần Thơ vừa thông qua đề án bảo tồn và phát triển chợ nổi Cái Răng thành đầu mối trung chuyển hàng nông sản của vùng, trên bến dưới thuyền. Trong đó, chú trọng bảo tồn nét đặc trưng về văn hóa vùng sông nước, phát triển du lịch sông nước kết hợp với du lịch sinh thái. Phương án “kết hợp giữa nguyên trạng và có can thiệp sắp xếp điều chỉnh” tốn chừng 63 tỷ đồng; trong đó, ngân sách hơn 13 tỷ đồng, còn lại kêu gọi xã hội hóa, thực hiện từ nay đến năm 2020.
Cùng lúc, có 9 sinh viên do Trần Long Vi điều hành, chủ động thực hiện dự án “Thúc đẩy sự tham gia của người dân trong việc bảo tồn chợ nổi Cái Răng - thành phố Cần Thơ”. Dự án đang hy vọng thu hút được nguồn lực trong và ngoài nước để cải thiện cuộc sống người dân. Sinh viên Trần Long Vi nói: “Với niềm tin văn hóa là sức mạnh, chúng tôi mong muốn thúc đẩy sự tự hào của người dân về cuộc sống của họ và sự thấu hiểu của các bên liên quan, để cùng cải thiện cuộc sống cho dân chợ nổi”.
Nhu cầu của người dân mưu sinh trên chợ nổi cũng giản dị, cần sự bình yên, đủ ăn đủ mặc và có loại hình nghệ thuật đặc sắc như đờn ca tài tử ngọt ngào, bồng bềnh “nổi” cùng con nước lớn ròng mà chẳng trôi mất đi đâu.
SÁU NGHỆ - HÒA HỘI
