Thành phố điện ảnh: Từ danh hiệu đến hành động - Ngổn ngang “điểm nghẽn”

Điệp khúc… chờ

Đầu tháng 12, dự án điện ảnh mới của đạo diễn Phạm Thiên Ân - Heaven in the wildflower (Thiên đường trong bông hoa dại) thắng giải MPA APSA Film Fund trong khuôn khổ Asia Pacific Screen Award (Giải thưởng điện ảnh châu Á - Thái Bình Dương). Tuy nhiên, để có đủ kinh phí thực hiện phim, Phạm Thiên Ân tiếp tục hành trình gian nan xin tiền đầu tư. Trước đó, ở dự án đầu tay Bên trong vỏ kén vàng, anh từng mạo hiểm bấm máy khi mới huy động được 20%-30% chi phí làm phim.

Nhiều đạo diễn trẻ đang đi con đường tương tự. Bò sữa bay (Nguyễn Phạm Thành Đạt) thắng giải Kantana Award tại Chợ dự án LHP Busan 2025 và giải “Dự án thể loại xuất sắc” của MPA tại LHP châu Á Đà Nẵng. Có dòng sông biết (Mai Huyền Chi) được vinh danh tại QPM Southeast Asian Project Award; Hearing (Lê Bảo) nhận hỗ trợ từ Purin Film Fund 2025... Với họ, để hiện thực hóa ước mơ làm phim dài đầu tay, nhanh phải mất 3-5 năm, lâu hơn có thể kéo dài cả thập niên.

Luật Điện ảnh 2006 đã quy định về Quỹ hỗ trợ phát triển điện ảnh và tiếp tục duy trì trong Luật sửa đổi 2022, nhưng gần 20 năm qua, quỹ không thể đi vào thực tế khiến điểm nghẽn thành… trầm kha. Vấn đề cốt lõi là nguồn thu từ đâu và đến nay chưa có lời giải. Hệ quả, từ năm này qua năm khác, con đường làm phim của các nhà làm phim trẻ, đặc biệt dòng phim nghệ thuật độc lập vẫn chông chênh và nhọc nhằn.

Hệ thống rạp chiếu hiện nay đều do các công ty tư nhân bỏ vốn xây dựng và làm chủ. Hầu như ở thành phố, rạp chiếu nhà nước không còn hoặc đã bị thay đổi công năng. Phim Việt bị đẩy ra khỏi rạp sau vài buổi chiếu nếu không ăn khách là vậy. Tổng kết 10 năm thực hiện Luật Điện ảnh, người làm điện ảnh cay đắng bởi chúng ta bỏ thế độc quyền từ tay nhà nước, chuyển sang các nhà đầu tư tư nhân.

Bà Dương Cẩm Thúy, Chủ tịch Hội Điện ảnh TPHCM

Tại LHP lần thứ Việt Nam 23 tổ chức ở Đà Lạt, câu chuyện về quỹ điện ảnh từng được bàn thảo rất sôi nổi. Đề tài tiếp tục được “xới lại” ở hội thảo “Thực trạng và giải pháp thu hút đoàn làm phim đến các địa phương” tại LHP Việt Nam lần thứ 24-2025. PGS-TS Bùi Hoài Sơn, Ủy viên chuyên trách Ủy ban Văn hóa, Xã hội của Quốc hội, hóm hỉnh: “Nhà nước không tiếc tiền cho nghệ thuật, cho điện ảnh. Chỉ tiếc là nhà nước không có tiền”. Ông khẳng định: “Quỹ sẽ có vai trò điều tiết để tạo ra các dòng phim khác nhau. Đó là dòng phim chúng ta muốn khuyến khích phát triển, phim thử nghiệm, độc lập - dù không có nhiều thị trường nhưng giúp nuôi dưỡng sáng tạo của nền điện ảnh, nên cần phải được hỗ trợ”.

Bà Dương Cẩm Thúy, Chủ tịch Hội Điện ảnh TPHCM, đề xuất, thành phố cần dành riêng một quỹ cho phát triển điện ảnh, trong đó có việc sản xuất phim theo yêu cầu để tuyên truyền về thành phố; phim thể nghiệm; quảng bá các loại phim theo yêu cầu riêng. Cũng theo bà Dương Cẩm Thúy, khi đi vào hoạt động, về sau có thể tăng cường quỹ này bằng nhiều nguồn ngoài nhà nước.

Đầu vào đã khó, không ít nhà làm phim còn đối diện với thách thức bài toán đầu ra. Trường hợp Quán Kỳ Nam là ví dụ điển hình, thậm chí nhiều khán giả mộ điệu đã kêu gọi “chiến dịch giải cứu”. Dù là phim 35mm hiếm hoi, chất lượng nghệ thuật cao, từng dự nhiều LHP quốc tế, khi về Việt Nam, phim chỉ được xếp chiếu vào khung giờ xấu, suất ít. Sau 2 tuần, đến ngày 10-12, phim chỉ đạt doanh thu chưa đến 4 tỷ đồng.

Thực tế này không mới. Không ít phim nghệ thuật từng đoạt giải quốc tế nhưng “đuối sức” ngay trên sân nhà vì thiếu một không gian trình chiếu phù hợp. TPHCM hiện có 52 cụm rạp với 295 phòng chiếu, nhưng phần lớn thuộc sở hữu tư nhân nên việc các hệ thống ưu tiên bài toán kinh doanh là điều dễ hiểu. Thành phố từng có rạp dành riêng cho dòng phim nghệ thuật, song mô hình này đã biến mất nhiều năm, để lại khoảng trống lớn cho các tác phẩm thử nghiệm, độc lập và nhà làm phim trẻ đang tìm kiếm cơ hội tiếp cận khán giả.

Những thách thức hiện hữu

Bà Phan Cẩm Tú, thành viên Hiệp hội Xúc tiến phát triển điện ảnh Việt Nam (VFDA) nhắc lại câu chuyện cũ nhưng luôn nóng: “Đầu năm nay, khi làm việc với các hãng phim ở Hollywood, họ luôn nói thích Việt Nam, muốn đến Việt Nam nhưng kèm câu hỏi, Việt Nam có gì để chúng tôi đến? Tất nhiên, chúng tôi luôn nói Việt Nam có nhiều thứ, cảnh đẹp, đồ ăn ngon. Họ thích. Nhưng cái họ quan tâm nhất vẫn là chúng ta có ưu đãi gì?”. Buồn và tiếc là cảm giác của bà Tú, bởi rất nhiều đoàn phim đã đến rồi đi khỏi Việt Nam. “Chính sách hoàn thuế của Việt Nam rất kém cạnh tranh so với các nước, trong khi đó mới là điều hấp dẫn đối với các đoàn phim Hollywood”, bà Phan Cẩm Tú khẳng định.

PGS-TS Bùi Hoài Sơn đồng tình và bày tỏ: “Trong một lĩnh vực rủi ro và dài hơi như điện ảnh, không có ưu đãi thuế thì ngay cả doanh nghiệp trong nước cũng khó trụ, chưa nói đến thu hút quốc tế”. Báo cáo của Đề án phát triển công nghiệp văn hóa TPHCM đến năm 2030 chỉ rõ: một số chính sách với điện ảnh chưa được thực thi nghiêm túc, từ ưu đãi thuế, quy hoạch quỹ đất cho thiết chế văn hóa, đến cơ chế thu hút đầu tư… Đây là lý do lớn khiến Việt Nam chưa tạo được sức hút đủ mạnh với các hãng phim nước ngoài. PGS-TS Nguyễn Thị Thu Phương nhấn mạnh, muốn điện ảnh trở thành sức mạnh mềm, các nút thắt thể chế phải được tháo gỡ, và TPHCM cần xây dựng gói chính sách đặc thù dành cho điện ảnh.

Từ câu chuyện cơ chế kéo theo một loạt hạn chế về hạ tầng và nguồn nhân lực, tồn tại nhiều năm và ngày càng lộ rõ khi thành phố bước vào “ngưỡng mới”. Chẳng hạn, không gian tổ chức sự kiện điện ảnh lớn vẫn luôn thiếu. LHP quốc tế TPHCM 2024 hay LHP Việt Nam 2025 phải chia nhỏ không gian tổ chức ở nhiều địa điểm, làm loãng hiệu ứng và giảm tính tập trung. Giấc mơ có phim trường chuẩn vẫn xa vời: Nhìn sang Hàn Quốc, Trung tâm Điện ảnh Busan (Busan Cinema Center) - tổ hợp được xây dựng trên lô đất rộng hơn 32.000m2, với hệ thống phức hợp tiêu chuẩn từ nhà hát đến quảng trường, trong đó nhà hát chính sức chứa đến 4.000 chỗ ngồi là hình mẫu cho thấy hạ tầng chính là nền tảng nâng vị thế một thành phố điện ảnh.

Ở khía cạnh nguồn nhân lực, tình trạng “vừa thiếu vừa yếu” càng nổi cộm. Chủ tịch Hội Điện ảnh TPHCM Dương Cẩm Thúy cho biết, số đạo diễn được đào tạo mỗi năm đã ít, nhưng không phải ai cũng theo nghề; người có tay nghề vững lại bị cuốn vào guồng sản xuất liên tục, không có thời gian tái tạo sáng tạo, bồi đắp vốn sống. Thiếu hụt còn hiện hữu ở các vị trí: diễn viên, quay phim, thiết kế mỹ thuật, hóa trang, ánh sáng, âm thanh, dựng phim… Đặc biệt, diễn viên chuyên nghiệp khan hiếm, người được đào tạo bài bản chưa chắc được chọn vì thiếu kinh nghiệm, buộc các nhà sản xuất phải mời người mẫu, ca sĩ, diễn viên sân khấu - giải pháp giải quyết nhu cầu trước mắt.

Đặt lên bàn cân, PGS-TS Bùi Hoài Sơn xem nhân lực là “lỗ hổng lớn nhất” trong 4 yếu tố: chính sách - nhân lực - công nghệ - thị trường. Theo ông, công nghiệp điện ảnh không chỉ tạo ra tác phẩm nghệ thuật, mà còn tư duy thị trường, kỹ năng kinh doanh, khả năng khai thác văn hóa và xây dựng thương hiệu. Vì vậy, nếu nhân lực không thay đổi và đáp ứng, công nghiệp điện ảnh cũng khó tiến xa.

Điện ảnh thành phố đang đứng trước một bước ngoặt. Danh hiệu Thành phố điện ảnh mở ra cơ hội lớn, nhưng những thách thức nêu trên sẽ quyết định thành phố có đủ năng lực biến lợi thế thành sức cạnh tranh quốc tế thực sự hay không. Giải quyết được các điểm nghẽn sẽ là nền tảng để TPHCM vươn lên thành một đô thị điện ảnh có vị thế trong khu vực, đúng tầm vóc danh hiệu vừa đạt được.