Đồng nhất hóa những thứ không tương đương?
Về bản chất, điểm học bạ và điểm thi tốt nghiệp THPT là hai loại dữ liệu khác nhau, với phương pháp đo lường, mục đích và bối cảnh hoàn toàn khác biệt. Học bạ phản ánh quá trình học tập liên tục, phần lớn do giáo viên đánh giá trong môi trường lớp học. Trong khi đó, điểm thi là kết quả của một kỳ thi chuẩn hóa, giám sát tập trung và nhằm sàng lọc đầu ra. Việc quy đổi điểm học bạ sang điểm thi tốt nghiệp THPT hàm ý rằng hai phương pháp này có thể thay thế cho nhau - điều không có cơ sở sư phạm nếu không được hậu thuẫn bởi nghiên cứu định lượng, như phân tích độ tin cậy hay tương quan dữ liệu.
Thực tế cho thấy, mỗi phương pháp đánh giá có giá trị riêng, không thể cào bằng. Điểm học bạ, nếu được thực hiện nghiêm túc, có thể phản ánh sâu sắc năng lực người học: từ kiến thức, kỹ năng đến thái độ và sự tiến bộ. Đây là lý do vì sao nhiều nền giáo dục tiên tiến như Phần Lan, New Zealand hay Mỹ vẫn đánh giá học sinh qua hồ sơ học tập, sản phẩm cá nhân và quá trình trưởng thành. Ngược lại, kỳ thi chuẩn hóa tuy khách quan và phân loại tốt, nhưng chỉ phản ánh một lát cắt năng lực học sinh tại thời điểm thi, thường thiên về trí nhớ và khả năng làm bài. Quy đổi tất cả về cùng một thang điểm - như điểm thi THPT - vô tình triệt tiêu giá trị riêng của từng hình thức đánh giá, đi ngược lại xu hướng quốc tế là tôn trọng dữ liệu đa dạng trong tuyển sinh.
Trường đánh giá trung thực, học sinh bị thiệt
Một nghịch lý đáng buồn đang tồn tại: các trường trung thực trong đánh giá điểm học bạ lại khiến học sinh trở thành bên chịu thiệt. Không phải mọi trường THPT đều “làm đẹp” học bạ. Nhiều nơi vẫn giữ nguyên tắc nghề nghiệp, chấm điểm đúng thực lực, học sinh chỉ đạt 7-8 điểm là phổ biến. Thế nhưng, khi các trường đại học áp dụng quy đổi điểm học bạ về mức thấp do lo ngại lạm phát điểm, thì học sinh từ các trường đánh giá nghiêm túc sẽ bị lép vế trước những học sinh có điểm học bạ “đẹp” nhưng không phản ánh đúng năng lực. Thay vì khuyến khích sự liêm chính, hệ thống lại vô tình “thưởng” cho sự dễ dãi, “phạt” người trung thực - làm suy giảm động lực gìn giữ chuẩn mực sư phạm.
Cách quy đổi hiện nay đang tạo nên sự mâu thuẫn hệ thống, đó là điểm học bạ vừa được công nhận, vừa bị hạ giá trị. Đáng chú ý, năm 2025 là năm đầu tiên điểm học bạ chiếm tới 50% trong công thức xét tốt nghiệp THPT. Điều này cho thấy điểm học bạ đã được Bộ GD-ĐT nâng lên vị thế: điểm học bạ như một thành tố quan trọng xác nhận chuẩn đầu ra phổ thông theo hướng phát triển năng lực.
Thế nhưng, có trường đại học lại quy đổi 8,0 điểm học bạ chỉ tương đương 6,27 điểm thi tốt nghiệp THPT. Việc “định giá thấp” này chẳng khác nào phủ nhận giá trị mà hệ thống phổ thông đang nỗ lực bảo vệ. Mâu thuẫn không chỉ nằm ở công thức tính điểm, mà phản ánh sự thiếu thống nhất nghiêm trọng trong tư duy quản trị có tính hệ thống giữa hai cấp học. Một mặt học bạ được dùng để công nhận tốt nghiệp; mặt khác, lại bị nghi ngờ và cắt giảm giá trị trong tuyển sinh. Đây là một kiểu hệ thống tự phủ định chính mình - và người học là bên chịu thiệt.
Cần tư duy đánh giá mới
Câu chuyện quy đổi điểm học bạ cần được xem là cơ hội để đặt lại câu hỏi cốt lõi: Chúng ta đang đánh giá ai, bằng cách nào, để phục vụ mục tiêu gì? Nếu mục tiêu là tuyển chọn công bằng, thì cần hệ thống đánh giá có thể so sánh được giữa thí sinh. Nếu mục tiêu là phát triển toàn diện, phải chấp nhận đa dạng dữ liệu học tập, đi kèm cơ chế giám sát và chuẩn năng lực minh bạch.
Giải pháp không nằm ở việc “đổi bao nhiêu điểm học bạ thành điểm thi tốt nghiệp THPT”, mà ở việc xây dựng một hệ thống đánh giá tin cậy - nơi giáo viên có năng lực đánh giá đúng, học sinh học vì giá trị thực, và nhà trường không bị cuốn vào cuộc đua thành tích hình thức.
Quy đổi điểm học bạ không sai. Nhưng, nếu tiếp tục duy trì tư duy “cào bằng” điểm học bạ trong cả nước quy chung vào một hệ số vô hồn, mỗi trường mỗi hệ số, “thấy rừng mà không thấy cây” và thiếu minh bạch trong thiết kế quy đổi, thì mọi nỗ lực cải cách tuyển sinh sẽ chỉ là đối phó ngắn hạn. Người học sẽ tiếp tục chịu thiệt, trường học mất dần chuẩn mực, và niềm tin vào hệ thống giáo dục sẽ ngày càng bị bào mòn.
