Sáng mãi một nhà lý luận tầm vóc của đất nước

Tất cả đã làm nên một nhân cách lớn, một tấm gương sáng mãi với thời gian.

Những cống hiến, đóng góp lớn lao

Đồng chí Trần Trọng Tân đến với cách mạng từ rất sớm, tuổi thiếu niên được người chú là Trần Quốc Thảo (nguyên Ủy viên Thường vụ Xứ ủy Nam kỳ, Bí thư Khu ủy Sài Gòn - Chợ Lớn, mất năm 1957) giác ngộ, dìu dắt bước vào con đường cách mạng.

Năm 1950, đồng chí được bầu làm Bí thư Tỉnh ủy Quảng Trị khi mới 24 tuổi. Sau này vượt Trường Sơn vào hoạt động giữa lòng địch tại Sài Gòn, rồi những năm tháng tù đày nơi địa ngục Côn Đảo, sau đó tham gia quản lý, đến khi về hưu đồng chí vẫn làm việc vì Đảng, vì dân. Hầu hết các ý kiến đều chung nhận định: đồng chí là nhà lý luận, một nhà tư tưởng sắc bén của Đảng.

Lúc sinh thời, đồng chí Trần Trọng Tân kể với chúng tôi: Tết Mậu Thân 1968, Cách mạng chủ trương phải “đứng chân” ngay trong sào huyệt địch để tác chiến. Khi đó, đồng chí được giao phụ trách phân ban nội đô, đã đề xuất thật mới: vũ trang tuyên truyền. Tức tuyên huấn không chỉ “nói”, còn là “vũ trang”. Lần đó ta vũ trang tuyên truyền ngay chợ Bến Thành, đúng dịp Nguyễn Văn Thiệu đến thăm… Với quan điểm ấy, Khu ủy táo bạo đưa tờ báo Cờ Giải Phóng, từ vùng giải phóng Củ Chi vào “đứng chân” giữa thành phố. Nhờ đó, các bài viết nóng hổi hơn, đúng tình hình hơn, kịp thời hơn. Đồng chí còn tâm sự với chúng tôi, tư tưởng nói và làm của Bác Hồ lớn lắm, chúng ta chưa hiểu hết. Một trong những người hiểu, kế thừa, học tập Bác là Đồng chí Nguyễn Văn Linh. Lịch sử có những khúc quanh. Lịch sử cũng có những đột phá. Một trong những đột phá Đổi mới của ta là “Những việc cần làm ngay” của Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh.

Có thể tạm rút ra nét riêng của đồng chí Trần Trọng Tân là tư tưởng, lý luận trung thành với đường lối Đảng nhưng được khái quát từ thực tế sống động. Kết tinh, chắt lọc tinh hoa tư tưởng của chủ nghĩa Mác, tư tưởng Hồ Chí Minh và những nghị quyết, chỉ thị của Đảng ở từng thời kỳ cụ thể, soi vào thực tế mà mình hiểu như gan ruột, để lóe lên quan niệm, nhận định mới, vừa sát hợp, vừa đúng đường lối, cơ bản nhất, là khơi đúng vào lòng dân. Từ những nhận thức ban đầu, kết hợp với thực tiễn cách mạng, năm 1959, khi công tác ở Vụ Huấn học Ban Tuyên huấn Trung ương, đồng chí đã viết Chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa xã hội (NXB Sự thật - Hà Nội).

Đến khi được phân công trọng trách Trưởng Ban Tư tưởng - Văn hóa Trung ương thời kỳ đầu Đổi mới, đồng chí đã xuất bản Góp phần đổi mới công tác lý luận tư tưởng (NXB Chính trị quốc gia - 1995,1996) và Về công tác tư tưởng và văn hóa (NXB Tổng hợp TPHCM - 1999). Không chỉ là tâm huyết, cơ bản, ý nghĩa nhất là những tổng kết, khái quát từ thực tiễn đất nước để có những luận điểm mới góp phần soi sáng công cuộc Đổi mới đúng hướng và hiệu quả, hai cuốn sách mang đậm tính khoa học chính trị ấy thực sự tầm cỡ, hẳn nhiên chưa thể đi trước, vượt lên thời đại, nhưng rõ dấu ấn riêng, ở chỗ không chỉ mang ý nghĩa thời sự chính trị, mà còn góp phần mang tính định hướng, tính nền tảng cho tư tưởng văn hóa cách mạng Việt Nam đi theo Chủ nghĩa Mác và tư tưởng Hồ Chí Minh.

Sau này, khi nghỉ hưu, có bề dày về lý luận và thực tiễn, đồng chí tham gia Hội đồng Lý luận Trung ương khóa 1 (1996-2001), có nhiều bài viết, công trình vừa mang tính khẳng định chắc chắn, vừa mang tính đóng góp bổ sung về con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta.

Trưởng thành từ thực tiễn, đồng chí Trần Trọng Tân thấu hiểu giá trị của thực tiễn và chân lý mà suốt đời mình theo đuổi, trung thành: dưới ánh sáng của Chủ nghĩa Mác và tư tưởng Hồ Chí Minh chiếu vào thực tiễn, để thực tiễn ánh xạ vào nhau, khúc xạ qua nhau, từ đó mới có thể bật ra được vấn đề mới. Thế nên cán bộ phải nắm chắc, hiểu, nhất là nhận ra quy luật của thực tiễn để đề ra chính sách, chủ trương. Đồng chí là một trong những cán bộ chủ chốt được Đảng giao nhiệm vụ chỉ đạo tập hợp, chọn lọc, biên tập Hồ Chí Minh toàn tập. Bộ sách ấy là tài sản văn hóa vô giá của dân tộc. Trò chuyện với chúng tôi, đồng chí luôn tự hào về điều ấy. Nguyên tắc bất di bất dịch của đồng chí là am tường thực tế, hiểu sâu lý luận, đó là hai nguồn sống của “tuyên huấn”.

Cũng chủ yếu từ hai nguồn đó mà kiến tạo hay phân tích, học tập văn bản nghị quyết. Thế nên, trong nhiều ý kiến, câu chuyện của các đồng chí lãnh đạo, thì trước và sau khi đã nghỉ hưu, đồng chí Trần Trọng Tân vẫn có nhiều đóng góp ý kiến quý báu vào việc bổ sung, phát triển cương lĩnh, Điều lệ Đảng, các văn kiện đại hội của Trung ương và TPHCM. Những phản biện, tranh luận khúc chiết, thẳng thắn của đồng chí tựa chắc vào tư tưởng, đường lối, bám sát vào thực tế, nên có sức thuyết phục. Công trình “Lịch sử Đảng bộ TPHCM 1930-1975” do đồng chí làm chủ biên có những kiến giải mới cho hôm nay.

Sáng ngời tinh thần cộng sản

Nói với chúng tôi, đồng chí Trần Trọng Tân nhấn mạnh, thời chiến cũng thế, thời bình cũng vậy, muốn “đi” vào lòng người, “tuyên huấn” phải đi bằng sự chân thực và hấp dẫn. Bản chất con người ta là trung thực, nên nếu giả dối, dù chỉ chút ít, sớm muộn cũng bị lật tẩy. Mà “một sự bất tín” thì “vạn sự chẳng tin”. Còn để hấp dẫn? Phải hay, phải đúng, phải sinh động. Cần hơn cả là viết, nói cái gì dân quan tâm, phải thực sự vì dân. Những tình tiết ấy toát ra ở đồng chí một đức tính trung thực, nghiêm túc với công việc, nghiêm khắc với mình, trên cơ sở đó mới có thể tạo ra một niềm tin cộng sản.

Không phải ai cũng có thể tự tạo được niềm tin. Người ta chỉ tin người có bản lĩnh, có bề dày trải nghiệm, dồi dào vốn về nghề nghiệp. Theo lẽ tự nhiên, ở đồng chí Trần Trọng Tân có một tinh thần tự học hiếm thấy. Cũng đương nhiên, ngoài sự học tập chủ nghĩa Mác, đường lối Đảng, với người cộng sản, trường đời rất quan trọng. Quả vậy, đồng chí Trần Trọng Tân là một tấm gương về tự học. Khi còn trẻ, lúc bị giam cầm, làm cán bộ lãnh đạo, lúc nghỉ hưu, đồng chí vẫn tự học. Thời gian bị địch giam ở nhà tù Côn Đảo, dù bị tra tấn, hành hạ, đồng chí vẫn học và tổ chức cho anh em học. Học lý luận, học văn hóa, học ngoại ngữ. Trong khi học thì trao đổi, hỏi han, phản biện, đối sánh… để bật ra ý mới. Nhờ tự học, đồng chí nghiên cứu nguyên bản bằng tiếng Anh, tiếng Pháp, có thể trao đổi bằng tiếng Nhật…Đồng chí kể, nhờ biết tiếng Nhật, khi tiến hành khởi nghĩa giành chính quyền, Ủy ban Cách mạng lâm thời huyện Cam Lộ (Quảng Trị) giao đồng chí nhiệm vụ vận động quân Nhật buông vũ khí và đã thành công.

Có thể nói, đồng chí Trần Trọng Tân là hình mẫu “một nhà lý luận hoạt động thực tiễn”. Còn về phương pháp làm việc? Theo đồng chí, với công tác tuyên giáo, là luôn luôn đổi mới, tăng cường lắng nghe, đối thoại, tranh luận, độc lập suy nghĩ. Xin được nhắc lại quan điểm của đồng chí về sự nghiệp đổi mới của Đảng ta xuyên suốt cuốn sách Góp phần đổi mới công tác lý luận - tư tưởng, là: “Tinh thần dân chủ đang trở thành sức mạnh thúc đẩy Đổi mới”. “Dân chủ” cũng chính là bản chất của “triết học liên văn hóa”. Vì chỉ trên cơ sở đó mới hội tụ được những tinh hoa từ mọi nguồn, mọi tầng lớp, không kể tuổi tác, giới tính, nghề nghiệp, quốc gia…

Một bản lĩnh “dời chẳng động”

Trong bài thơ Tùng, Nguyễn Trãi có câu: “Cội rễ bền, dời chẳng động”, có thể ứng câu này vào những nhân cách lớn, trong đó có đồng chí Trần Trọng Tân. Tháng 12-1986, Đại hội VI đề ra đường lối đổi mới toàn diện, đồng chí được Đại hội Đảng bầu vào Ban Chấp hành Trung ương, phân công làm Trưởng Ban Tuyên huấn Trung ương (sau là Ban Tư tưởng - Văn hóa Trung ương). Năm 1991, đồng chí tiếp tục được bầu vào Ban Chấp hành Trung ương khóa VII, được Đảng phân công làm Phó Bí thư Thành ủy TPHCM. Đồng chí không nề hà “trung ương” hay “địa phương”, bởi việc gì Đảng cần, cũng cố gắng làm tốt. Ở bất kỳ công việc nào, đồng chí cũng hết mình chứng minh bằng công việc, qua công việc.

Chúng tôi nhận thấy ở những nhân cách lớn, hình như là hệ quả hay là sự cân bằng của lý trí sáng suốt, thông tuệ, của bản lĩnh vững vàng kiên định, của tính cách điềm tĩnh, chân thành; những nhân cách lớn luôn ấm nóng một hồn thơ. Là Nguyễn Trãi, sau này là Hồ Chí Minh và các học trò của Người, trong đó có Trần Trọng Tân. Tiếp xúc với đồng chí Trần Trọng Tân thật dễ chịu, một giọng nói truyền cảm, ấm áp, nhiều lúc lời nói đậm chất thơ, tính nhạc; nhiều khi lại lý trí thuyết phục. Một lần tôi thốt lên: sao bác không làm thơ. Đồng chí cười nói có một tập thơ, được viết trong những tháng ngày bị địch bắt, giam cầm tại hầm đá lao 3, Côn Đảo. Tập thơ có tên “Bài ca lâm trận”, được xuất bản cuối năm 1975. Trong đó, tôi còn nhớ như in 4 câu thơ gửi đồng chí Trần Bạch Đằng (bí danh Tư Ánh - Phó Ban Tuyên huấn Trung ương Cục):

“Mình đang lâm trận ông Tư ơi!

Chết bỏ! Lời ông nhớ lại rồi

Ông cứ vững lòng tin ở bạn

Thiệt vàng thử lửa sáng ngời thôi!”

Hay những vần thơ gửi tặng vợ chồng đồng chí Lê Hồng Tư - Nguyễn Thị Châu:

“Anh ngỏ ý lần đầu/ Ngượng ngùng em từ chối/ Trong lòng nghe vời vợi/ Biết nói sao cho cùng/ Đường kháng chiến mênh mông/ Quê hương còn đau khổ/ Em nén yêu nén nhớ/ Giặc xử anh tử hình/ Trong xà lim em khóc/ Giận quân thù ác độc/ Tự bảo em yêu anh...”.

Thì ra những bản lĩnh lớn luôn có một hồn thơ.

Có thể thấy, đồng chí Trần Trọng Tân là một nhà “lý luận hành động”, để lại tư tưởng trong tác phẩm, để lại dấu ấn qua lối sống, phong cách, qua kết quả làm việc. Qua bài viết nhỏ này, chúng tôi xin được thể hiện lòng kính trọng về một nhân cách lớn. Tôi cứ hình dung cây đại thụ ngành văn hóa tư tưởng Trần Trọng Tân luôn cần cù, miệt mài cắm sâu chùm rễ khỏe mạnh vào các mảnh đất văn hóa dân tộc và thực tiễn đời sống; rồi vươn cao cành lá vào bầu trời yêu nước, yêu chủ nghĩa xã hội để quang hợp ánh sáng tư tưởng chủ nghĩa Mác, tư tưởng Hồ Chí Minh nên kết những trái cây tư tưởng có hương vị riêng, khó lẫn. “Phân chất” và ứng dụng tư tưởng ấy là cả một công trình khoa học. Lại có thể hình dung ông như một nhà điêu khắc lấy chất liệu đời sống cách mạng và tư tưởng lý luận đổi mới mà bồi đắp, làm sáng rõ, góp phần để hệ thống tư tưởng, lý luận Đảng ta ngày thêm rực sáng.