* PHÓNG VIÊN: Trở lại với địa hạt phê bình sau một thời gian dài vắng bóng, tâm thế của anh có gì khác không, hay là cứ “Xăm xăm băng lối vườn khuya một mình”?
* Nhà văn VĂN THÀNH LÊ: Văn học thiếu nhi Việt Nam đầu thế kỷ 21 - Những điều đọng lại trong con mắt nhắm là kiểu chuyên luận nên tôi không viết nhẩn nha thong thả mà tập trung, dồn lực rốt ráo hơn. Viết luôn là những cuộc đi tự thân, nhưng với chuyên luận lần này, tôi thấy mình may mắn, không phải mò mẫm một mình. Cuốn sách sẽ khó thành hình nếu thiếu sự hỗ trợ tài liệu, sự góp ý của một số bạn văn, đồng nghiệp và các bậc tiền bối. Dù viết gì thì với tôi, tác phẩm phê bình đều là thuận theo sự đọc, sự cảm nhận của chính mình trước sự chuyển động của văn chương đương thời.
* Với thực hành phê bình văn học thiếu nhi, anh muốn khai phá thêm chính mình, hay thấy cần lên tiếng cho mình và đồng nghiệp đang viết cho thiếu nhi?
* Năm 2023, tôi được đọc một luận văn thạc sĩ mổ xẻ những tác phẩm văn học thiếu nhi của mình, và giật mình bởi phần nguồn tài liệu tham khảo thật sự không được dồi dào cho lắm. Vẫn biết nghiên cứu phê bình văn học thiếu nhi còn khá lặng lẽ trong dòng chảy nghiên cứu phê bình văn học nói chung, nhưng tận mắt thấy sự trống vắng đó khiến tôi trăn trở. Chưa kể, trong quá trình thực hành đọc, tôi cảm giác có những nhận định, đánh giá chưa theo sát được sự chuyển động của văn học thiếu nhi đương thời. Có gì đó chưa phải, chưa thỏa đáng, chưa đúng lắm với văn học thiếu nhi. Là người vừa sáng tác, vừa tham gia làm sách thiếu nhi, và hơn hết là yêu con trẻ, tôi kỳ vọng mình có cái nhìn phần nào bao quát, hệ thống được sự chuyển động của văn học thiếu nhi những năm qua. Cuốn sách được khởi đi hết sức tự nhiên như vậy.
* Vừa sáng tác, vừa viết phê bình, anh làm sao để không mang tiếng “vừa đá bóng vừa thổi còi”, giữ cho những trang viết của mình khách quan nhưng không làm “mếch lòng” đồng nghiệp?
* Chữ như quỳ tím làm hiện nguyên hình người viết. Nếu sáng tác, người viết có thể phần nào ẩn mình dưới bề mặt chữ thì với phê bình, dường như người viết lộ sáng rõ ràng, cụ thể hơn, dù khách quan cao nhất cũng là góc nhìn chủ quan của mình. Tôi viết với tâm thế một người đọc, người làm nghề, làm sách, trung thực với cảm xúc và sự hiểu của mình. Với Văn học thiếu nhi Việt Nam đầu thế kỷ 21 - Những điều đọng lại trong con mắt nhắm, tôi nghĩ sẽ có người không vui, không thích sự thẳng, thật của tôi. Nhưng biết làm sao được, khi tôi không quen “thảo mai” né tránh, không quen “lạng lách đánh võng” trước con chữ.
* Có ý kiến cho rằng, văn học thiếu nhi của Việt Nam từ trước tới nay vẫn hiền và nghiêm túc quá. Và nếu cứ như vậy sẽ thật khó để bắt kịp văn chương thiếu nhi thế giới. Anh nghĩ sao về điều này?
* Trong sách, tôi có đề cập, văn học thiếu nhi thế giới phải mất 2 thế kỷ mới đẩy được tính giải trí lên trước, qua sự bùng nổ của những câu chuyện trinh thám, phiêu lưu, viễn tưởng, hài hước, những nhân vật lệch chuẩn. Nhìn lại, một thế kỷ văn học thiếu nhi Việt Nam được tạo sinh và phát triển, có không ít dấu ấn và thành tựu. Gần nhất, thế hệ 8X, 9X và sau nữa đang viết khác, mới hơn, gần với hơi thở, tinh thần thiếu nhi hơn. Với người viết, chẳng ai cầm tay chỉ dạy được đâu, nhất là người trẻ, vì qua trải nghiệm đọc và viết, mỗi người sẽ tự biết cách khác đi để vượt thoát, bật lên.
* Ở Phần 2 - Như tôi thấy, và tôi đã cảm…, anh dành để cảm nhận/mổ xẻ các tác phẩm của đồng nghiệp. Có điều, trong vòng 25 năm nhưng mới chỉ có 12 tác phẩm được “điểm mặt chỉ tên”, liệu có ít quá không? Anh có tiêu chí nào trong việc lựa chọn tác phẩm?
* Với 12 tác phẩm, có người sẽ cho là ít nhưng cũng có người khắt khe hơn thì nói là nhiều. Ở thời điểm hiện tại, tôi bằng lòng, và cho là con số đẹp. Đẹp bởi những tác phẩm này thuyết phục tôi, cho tôi thấy rõ sự chuyển mình của văn học thiếu nhi 25 năm qua. Còn tác phẩm thuyết phục tôi ra sao, xin độc giả hãy đọc sách. Tất nhiên, nếu cần tốp 20 hay 25, tôi cũng có thể kể thêm. Nhưng văn chương không phải mâm cỗ hay chia phần hợp tác xã để cần xếp đủ phần, đủ người, đủ mâm.
* Cuốn sách của anh mới chạm đến 25 năm đầu thế kỷ 21 của văn học thiếu nhi Việt Nam. Trước sự sôi động của đời sống văn học hiện nay, anh có dự cảm gì về tình hình của văn học thiếu nhi trong những năm tới?
* Chúng ta từng có khoảng 15 năm (1980-1995), văn học thiếu nhi xuất hiện nhiều tác giả - tác phẩm ấn tượng, để cùng một số tác phẩm trước đó đi vào văn học sử. Gần đây, từ năm 2015 đến nay, tôi mường tượng chu kỳ tác giả - tác phẩm ấn tượng sẽ trở lại với lứa tác giả 8X, 9X và sinh sau năm 2000. Dĩ nhiên, tác phẩm hay luôn cần thời gian sàng lọc, trả lời. Chưa kể thời buổi bây giờ, sự sàng lọc khắc nghiệt hơn. Nhưng tôi vẫn có niềm tin một số tác phẩm sẽ đứng được với thời gian, từ nguồn chữ của thế hệ viết trẻ hiện nay.
* Liệu sẽ có thêm những cuốn sách phê bình văn học thiếu nhi mang tên Văn Thành Lê không?
* Sau Văn học thiếu nhi Việt Nam đầu thế kỷ 21 - Những điều đọng lại trong con mắt nhắm, tôi có tổ chức bản thảo Văn học thiếu nhi Việt Nam - Trên con đường các em đặt chân, tập hợp những bài viết là nghĩ suy, trăn trở về văn học thiếu nhi của một số nhà văn, nhà thơ và các bài nghiên cứu, nhận định, đánh giá về văn học thiếu nhi của một số nhà nghiên cứu phê bình văn học, đã được NXB Kim Đồng ấn hành. Hy vọng 2 cuốn sách này sẽ góp phần khơi gợi các nhà văn, nhà thơ, nhà nghiên cứu phê bình tiếp tục quan tâm đến văn học thiếu nhi để những công trình, tác phẩm nghiên cứu văn học thiếu nhi được nối dài thêm. Hy vọng tôi cũng trụ lại được đâu đó trong dòng chảy nối dài này.
