1. Trước truyện dài Trước vòng chung kết và Cú phạt đền (cùng xuất bản năm 1985 tại NXB Kim Đồng), Nguyễn Nhật Ánh ra mắt văn đàn bằng tập thơ Thành phố tháng tư (NXB Tác phẩm mới, 1984) in chung với nhà thơ Lê Thị Kim. Về sau, anh còn công bố một số tác phẩm dành cho người lớn như các tập thơ: Đầu xuân ra sông giặt áo, Thơ tình, Tứ tuyệt cho nàng, Lễ hội của đêm đen; tập truyện ngắn Trò chơi lãng mạn; các tập tản văn: Người Quảng đi ăn mì Quảng, Sương khói quê nhà, Thương nhớ Trà Long.
Mặc dù vậy, nếu tính về số lượng, có thể thấy Nguyễn Nhật Ánh đã “nghiêng” nhiều về phía thiếu nhi. Dù là vô tình hay có chủ đích, thì sự nghiêng này đã là một hành trình đầy ngọt ngào cho cả người viết và người đọc.
40 năm đã trôi qua, từng chạm tay đến những giải thưởng danh giá, nhiều tác phẩm đã vượt ra khỏi biên giới Việt Nam để đến với độc giả quốc tế nhưng Nguyễn Nhật Ánh vẫn bền bỉ với hành trình của mình một cách sung sức và hứng khởi. Có lẽ vì vậy mà hiếm có nhà văn nào được dư luận và giới chuyên môn quan tâm, được in thành nhiều cuốn sách như Nguyễn Nhật Ánh.
Tính đến nay, đã có 6 cuốn sách nghiên cứu, phê bình, cảm nhận về tác phẩm của Nguyễn Nhật Ánh được xuất bản, gồm: Nguyễn Nhật Ánh - Hoàng tử bé trong thế giới tuổi thơ (Lê Minh Quốc biên soạn, NXB Kim Đồng, 2012); Nguyễn Nhật Ánh và tôi (nhiều tác giả, NXB Trẻ, 2014); Nguyễn Nhật Ánh - Hiệp sĩ của tuổi thơ (nhiều tác giả, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2015); Nguyễn Nhật Ánh trong mắt đồng nghiệp (nhiều tác giả, NXB Trẻ, 2017); Lớn lên cùng sách Nguyễn Nhật Ánh (nhiều tác giả, NXB Trẻ, 2025); Nguyễn Nhật Ánh - Người giữ lửa cho văn học thiếu nhi (nhiều tác giả, NXB Trẻ, 2025).
Nguyễn Nhật Ánh - Người giữ lửa cho văn học thiếu nhi là một chuyên luận công phu, ghi nhận, suy tư và soi chiếu toàn diện về hành trình cầm bút của người vẫn được độc giả trìu mến gọi với danh xưng “hiệp sĩ tuổi thơ”. Từ tiểu sử văn chương, thế giới nhân vật, không gian nghệ thuật đến phong cách tự sự đều đặc thù văn phong của Nguyễn Nhật Ánh.
Mỗi người sẽ có những cảm nhận, đánh giá riêng về văn chương Nguyễn Nhật Ánh, nhưng hẳn sẽ có sự đồng thuận cao với nhận định của nhà nghiên cứu phê bình văn học, TS Đỗ Hải Ninh: “Nguyễn Nhật Ánh đã hoàn toàn chiếm lĩnh được trái tim của độc giả nhỏ tuổi và thị trường sách xuất bản”.
“Truyện Nguyễn Nhật Ánh trục vớt tuổi thơ, đánh thức đứa trẻ thơ trong lòng bạn đọc tuổi mới lớn mà vì lý do nào đó bị bỏ quên hoặc bị đè nén, che khuất. Tuổi thơ luôn có khả năng màu nhiệm nâng đỡ tâm hồn của con người hướng về ánh sáng nhân tính. Chính vì quan niệm như vậy, trong sáng tạo của Nguyễn Nhật Ánh, tuổi thơ, trẻ thơ, tuổi hoa luôn được đặt ở vị trí trang trọng, như một biểu tượng đẹp đẽ nhất của con người”
PGS-TS VĂN GIÁ (viết trong ấn phẩm Nguyễn Nhật Ánh -
Người giữ lửa cho văn học thiếu nhi)
2. Được mặc định là nhà văn của thiếu nhi, nhưng thực tế, tác phẩm của Nguyễn Nhật Ánh lại đa dạng và phong phú về đề tài cũng như hình thức thể hiện. Ngoài lứa tuổi mầm non và tiểu học, anh còn viết cho lứa tuổi thiếu niên, tuổi mới lớn và đôi khi, để thay đổi khẩu vị cho bạn đọc, anh còn viết truyện đồng thoại hay kỳ ảo.
Dù viết cho đối tượng nào thì có một điều dễ nhận thấy ở văn chương Nguyễn Nhật Ánh là sự quay về và ngưỡng vọng tuổi thơ. Ký ức tuổi thơ ấy vẫn luôn neo đậu nơi tâm hồn của anh dẫu bao năm tháng đã trôi qua.
Nhà văn Nguyễn Nhật Ánh từng chia sẻ, mỗi người có một tính cách, có người sống rất sâu với tuổi 30, 40, 50… Còn anh là người sống rất sâu với hiện thực tuổi thơ của mình. Điều này xuất phát từ nguyên cớ: từ lúc 14, 15 tuổi, Nguyễn Nhật Ánh phải xa quê đi học, vậy nên trong nỗi nhớ về quê hương bao giờ cũng có nỗi nhớ dành cho tuổi thơ.
“Những người khác nhớ quê, họ có nhiều cách để thỏa nỗi sầu xa xứ của mình. Là nhà văn, tôi thỏa nỗi nhớ quê bằng con chữ. Bây giờ mình đã quá xa tuổi thơ rồi, mình viết sách để kéo tuổi thơ gần lại. Khi viết sách về tuổi thơ, những ký ức, kỷ niệm… trong tôi được hiện lên”, nhà văn Nguyễn Nhật Ánh bày tỏ.
Có lẽ, những ai đã từng đọc Hạ đỏ, Hoa hồng xứ khác, Trại hoa vàng, Thiên thần nhỏ của tôi, Mắt biếc, Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh… hẳn sẽ thấu cảm với tiếng gọi đầy thiết tha “cho tôi xin một vé đi tuổi thơ” của Nguyễn Nhật Ánh.
Anh tâm sự: “Những cuốn sách của tôi như phản quang vào kỷ niệm. Từng gương mặt bạn bè, thầy cô, những người quen cũ lần lượt được tái hiện trong cuốn sách này đến cuốn sách khác mà nhiều lúc ngẫm nghĩ tôi thấy đó chính là lý do khiến mình trở thành nhà văn. Tuổi thơ gần giống như ADN sáng tạo của tôi, viết cái gì tôi cũng không ra khỏi tuổi thơ của mình được”.
Là một người quan tâm đến văn học thiếu nhi, tôi đọc khá đầy đủ những tác phẩm của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh. Có những tác phẩm trở thành cuốn sách bán chạy nhất tại hội sách như Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ, Đảo mộng mơ; có những tác phẩm được vinh danh tại các giải thưởng uy tín như Tôi là Bêtô, Làm bạn với bầu trời, Mùa hè không tên… Nhưng có lẽ, vì là tác phẩm đầu tiên được đọc nên nhắc đến Nguyễn Nhật Ánh, bao giờ tâm trí tôi cũng hiện lên truyện dài Hạ đỏ.
Năm ấy tôi vẫn còn là cậu học trò trường làng, vừa học xong lớp 8. Trong làng, có một người bạn từ Huế chuyển về quê, mang theo Hạ đỏ. Cuốn sách ấy được chuyền tay nhau hết đứa này đến đứa khác, rồi may sao cũng đến lượt tôi.
Đó là một cuốn sách đã mất bìa, chỉ còn bìa lót, những trang sách quăn queo và lấm lem. Mang sách về, tôi khoan khoái nằm trên đống rơm rồi đọc miệt mài. Đó là lần đầu tiên tôi được đọc một tác phẩm văn học thực sự. Để rồi nhận ra, ngoài ngôi trường, gia đình, ngôi làng của mình, còn một thế giới khác rất sinh động trong những trang sách!
Sau này, khi bắt đầu tập viết, tôi đã “bắt chước” mà viết thành truyện ngắn Kỳ nghỉ hè thú vị với câu chuyện và nhân vật “y chang” Hạ đỏ. Cũng là nhân vật từ thành phố về quê nghỉ hè, cũng là những vạt cỏ may tím biếc triền đê hay nồi chè mát ngọt trưa hè… Tôi háo hức và hồi hộp chép cẩn thận rồi gửi đến một tờ báo dành cho học trò, nhưng truyện ngắn đó đã một đi không trở lại!
Tôi tin rằng, ngoài mình ra, sẽ còn nhiều cô bé, cậu bé cũng nuôi mộng chữ nghĩa từ những trang văn của Nguyễn Nhật Ánh. Càng tin hơn là trong suốt 40 năm qua, đã có rất nhiều đứa trẻ nhờ đọc sách Nguyễn Nhật Ánh mà lớn lên, biết yêu thương, quan tâm và chia sẻ đến những người xung quanh.
Vào năm 2013, nhân kỷ niệm 30 năm nhà văn Nguyễn Nhật Ánh in tác phẩm đầu tiên tại NXB Trẻ, đơn vị này đã tổ chức cuộc thi “Nguyễn Nhật Ánh và tôi”, đã nhận được hơn 1.000 bài dự thi. Cuối năm 2024, cuộc thi “Nguyễn Nhật Ánh và tôi” tiếp tục được NXB Trẻ tổ chức nhân kỷ niệm 40 năm xuất bản truyện dài Trước vòng chung kết.
Trong 3 tháng diễn ra đã có 731 bài thi gửi về, trong đó có 401 bài thi viết và 330 bài thi vẽ của các thí sinh từ nhiều vùng miền trên cả nước. Thí sinh nhỏ tuổi nhất còn đang học tiểu học, thí sinh lớn tuổi nhất đã gần 60... Những con số trên là một minh chứng cho thấy tác phẩm của Nguyễn Nhật Ánh đã và đang là người bạn của nhiều thế hệ độc giả.
Người lớn nào cũng từng là những đứa trẻ, còn đứa trẻ nào rồi cũng sẽ lớn lên, đến một lúc nào đó, sẽ ngoái lại nhìn tuổi thơ đã vợi xa của mình với niềm thương nhớ khôn nguôi. Vậy nên, tôi tin rằng, không phải 40 năm mà nhiều năm nữa, bạn đọc sẽ còn tìm đến văn chương của Nguyễn Nhật Ánh để được buồn vui, khóc cười, được sống lại với tuổi thơ của mình. Và những trang văn ấy, sẽ là di sản tinh thần cho nhiều thế hệ.
QUỲNH YÊN
