Cái tên Raoul Wallenberg đã đi vào lịch sử khi ông giúp khoảng 100.000 người Do Thái thoát khỏi nạn thanh trừng sắc tộc dã man của Đức quốc xã trong Thế chiến thứ hai. Ông biệt tăm mất dạng từ tháng 7-1947 (32 tuổi) và một ủy ban liên hợp Thụy Điển - Nga (thành lập năm 1991) điều tra về cái chết của Wallenberg vừa tung ra bản báo cáo 362 trang, bày tỏ nghi ngờ rằng Wallenberg đã chết ở Liên Xô nhưng cũng nói rõ không có bằng chứng nào cho kết luận đầy tính nghi vấn trên.
Bản báo cáo gợi lên hàng loạt bí ẩn
Tháng 12-2000, lần đầu tiên, Moscow thừa nhận chính thức rằng Wallenberg cùng tài xế riêng của mình (tên là Wilmos Langfelder) đã bị giam trong nhà tù Lubyanka vì lý do chính trị, cho đến khi họ chết vào năm 1947. Tuy nhiên, chính các công tố viên Nga cũng không đưa ra đủ bằng chứng thuyết phục cho thấy Wallenberg chết như thế nào, chết ở đâu và chết ngày nào. “Chúng tôi cần làm việc trong thời gian dài nữa” – phát biểu của nhà nghiên cứu Nga Marvin Makinen.
Nguồn tin rằng Wallenberg chết trong trại giam Lubyanka được cung cấp từ Alexander Yakovlev – chủ tịch Ủy ban tổng thống về phục hồi danh dự nạn nhân bị quy kết nhầm thời chiến. Yakovlev (cha đẻ của “glasnost” – chính sách mở cửa) nói rằng mình nghe tin về vụ tử hình Wallenberg từ chính Vladimir Kryuchov, giám đốc KGB vào thập niên 1980.
Trả lời phỏng vấn Reuters, Yakovlev kể có vài nguồn tin cho biết họ thấy Wallenberg đi trên hè phố Moscow và còn có kẻ nói rằng mình thấy Wallenberg ở Kemerovo (Siberia). Cũng theo Washington Post, nghi vấn rằng Wallenberg còn sống đến tận thập niên 1980 có thể có cơ sở. Báo này cho biết hồi năm 1989, Thủ tướng Đức Helmut Kohl trong một lần điện đàm với Tổng thống Liên Xô Mikhail Gorbachev đã nói “Hãy thả ông già đi (Wallenberg?)”.
Một bác sĩ Thụy Điển đã thề rằng mình thấy Wallenberg trong một bệnh viện tâm thần ngoại ô Moscow vào thập niên 1960. Liệu có phải Wallenberg làm gián điệp cho Mỹ? Bản báo cáo liên hợp Nga - Thụy Điển nói trên thuộc Bộ Ngoại giao Thụy Điển, bằng tiếng Thụy Điển - Anh - Nga ghi rằng hồi năm 1975, Thứ trưởng Ngoại giao Liên Xô Igor Zemskov nói với đại sứ Thụy Điển tại Moscow rằng Raoul Wallenberg đích thực là điệp viên làm việc cho Mỹ mà “chính phía Mỹ cũng thừa nhận”.
Raoul Wallenberg là ai?
Wallenberg thuộc một trong những gia đình nổi tiếng nhất Thụy Điển. Đó là một đại gia đình có nhiều thế hệ là những ông chủ ngân hàng, nhà ngoại giao và chính khách. Được ông nội nuôi và mong đi theo con đường ngân hàng, Wallenberg lại ham mê kiến trúc và kinh doanh. Năm 1930, ông tốt nghiệp hạng ưu tiếng Nga và mỹ thuật. Sau khi phục vụ quân đội, Wallenberg sang Mỹ học kiến trúc, tốt nghiệp với bằng cử nhân hạng ưu rồi sang Nam Phi làm việc. Sáu tháng sau, Wallenberg được ông nội đưa đến làm việc trong một ngân hàng Hà Lan ở Haifa (Palestine, nay thuộc Israel). Chính tại đó, lần đầu tiên ông gặp những người Do Thái trốn Hitler. Dòng máu Do Thái sục sôi trong Wallenberg.
Cuối tháng 6-1944, Wallenberg được chỉ định làm thư ký đầu tiên của phái đoàn Thụy Điển tại Budapest nhằm thực hiện sứ mạng cứu người Do Thái. Dùng đủ phương cách – từ hối lộ đến đe dọa tống tiền, Wallenberg thành công ngay những ngày đầu. Ông thiết kế mẫu thông hành Thụy Điển và dù tấm thông hành này không có giá trị theo luật quốc tế nhưng nó giúp được người Do Thái thoát nạn và an toàn.
Tháng 10-1944, nguyên thủ Hungary Miklós Horthy tuyên bố trên radio rằng ông muốn hữu hảo với Liên Xô. Ngay lập tức, Horthy bị lật đổ và quân Đức lót đường đưa Ferenc Szálasi lên thay. Trước những biến động đó, Wallenberg vẫn tiến hành sứ mạng. Ông lập nên khoảng 30 “ngôi nhà Thụy Điển” để dân Do Thái lánh thân. Số nhà này sau đó tăng lên 15.000 căn. Chính phủ Hungary thân Đức quốc xã bắt đầu nhận ra mánh lới giấy thông hành (giả) của Wallenberg.
Nhờ làm thân với Elizabeth Kemény (vợ ngoại trưởng Hungary), Wallenberg lại biến các giấy thông hành trở thành hợp lệ. Cuối tháng 11-1944, Đức quốc xã thực hiện những chuyến di dân Do Thái. Wallenberg có mặt trong các đoàn nạn nhân, phát giấy thông hành và thực phẩm, thuốc men cho họ – sau khi hối lộ các sĩ quan Đức.
Khi nghe tin Adolf Eichmann sắp thực hiện cuộc thảm sát hàng loạt, Wallenberg viết thư gửi lên tướng Đức August Schmidthuber (tổng chỉ huy quân Đức tại Hungary), nói bóng gió rằng ông ta có thể trở thành tội phạm chiến tranh và bị treo cổ sau chiến tranh. Thật bất ngờ, Schmidthuber cho ngưng cuộc thảm sát. Có người nói Wallenberg đã cứu được tổng cộng 100.000 người Do Thái.
Những dấu vết mờ nhạt
Ngày 13-1-1945, Hồng quân tiến vào Hungary. Gặp một sĩ quan Liên Xô, Wallenberg giới thiệu mình là tùy viên Chính phủ Thụy Điển phụ trách những vùng giải phóng ở Hungary. Ngày 17-1-1945, trên đường lên Budapest cùng Hồng quân, Wallenberg cùng tài xế mình tạt qua một số “ngôi nhà Thụy Điển” chào tạm biệt bạn bè. Đó là lần cuối cùng người ta thấy ông.
Suốt từ năm 1947-1951, không cuộc điều tra tông tích nào về Wallenberg của Thụy Điển đem lại chút ánh sáng. Tháng 4-1956, Thủ tướng Thụy Điển Tage Erlander sang Moscow gặp Nikita Khrushchev và Kremlin đã hứa tìm ra Wallenberg. Ngày 6-2-1957, Liên Xô loan báo họ vừa tìm được một tài liệu viết tay có thể liên quan đến Raoul Wallenberg, đề ngày 17-7-1947 và do giám đốc nhà tù Lubjanka ký. Đó là bức thư gửi lên Cục trưởng Cục An ninh quốc gia Liên Xô Viktor Abakumov. Tuy nhiên, cũng cần nói rõ là bức thư không nêu đích danh Wallenberg mà chỉ nói đến một “tù nhân nổi tiếng”.
Không có người để kiểm chứng, vì giám đốc nhà tù Lubjanka đã chết vào tháng 5-1953 còn Viktor Abakumov cũng bị hành hình vì can tội tham nhũng. Năm 1989, một tiểu ban quốc tế được phép đến Liên Xô để điều tra vụ Wallenberg. Hãng tin AP cho biết vào tháng 8-1989, giấy thông hành, sổ danh bạ và vài vật dụng cá nhân của Wallenberg đã được tìm thấy trong kho cất đồ trong trại giam Lubyanka.
Năm 1997, Bộ trưởng Tư pháp Nga Sergei Stepashin cho biết Wallenberg có thể chết trên đất Nga nhưng không đưa ra chứng cứ nào. Tháng 11-2000, Alexander Yakovlev – chủ tịch Ủy ban tổng thống về phục hồi danh dự nạn nhân bị quy kết nhầm thời chiến – nói rõ Wallenberg đã bị bắn chết ở Lubyanka. Ngày 22-12-2000, chánh công tố Nga nói thêm Wallenberg là trường hợp của một nạn nhân bị quy kết nhầm thời chiến....
Lê thảo chi
