Cựu Tổng thống Nga Boris Yeltsin vừa qua đời vào ngày 23-4 do đau tim. Nhắc đến Boris Yeltsin, không thể không nói đến sự kiện đảo chính ngày 19-8-1991. Thế giới đã bắt đầu khác kể từ sau sự kiện này. Và Yeltsin cùng vai trò mình trong sự sụp đổ Liên Xô không lâu sau đó chắc chắn sẽ luôn được nhắc đến như một trong những nhân vật đầy tính chất “oan nghiệt” trên những trang sử chính trị nước Nga…
- Lật đổ Gorbachev
Boris Yeltsin (X) trong vụ chính biến 1991
- Vai trò Washington
Sáng ngày 20-8-1991, dân chúng tụ tập trước Quốc hội lên đến khoảng 50.000 người. Boris Yeltsin cùng tay chân thân tín vẫn trú bên trong. Tướng Nikolai Kalinin thuộc phe GKChP áp đặt thiết quân luật từ 11g tối đến 5g sáng. Tại Leningrad, khoảng 200.000 người ùa ngập kín các phố và 400.000 người ùn ùn xuống đường ở Kishinev (thủ đô Cộng hòa Moldavia). Tại Moscow, người ta mang bánh pizza và bánh mì nhồi thịt McDonalds – hai trong nhiều biểu tượng “glasnost” (mở cửa) và “perestroika” (tái cấu trúc) của Mikhail Gorbachev – đến tiếp tế cho những người trong Quốc hội. Làn sóng chống GKChP lên đến đỉnh điểm và bắt đầu lan rộng gần như khắp Liên Xô. Cộng hòa Estonia tuyên bố độc lập hoàn toàn khỏi Moscow. Công nhân mỏ than tại nhiều vùng thuộc Liên Xô cũng đình công… Trong khi đó, tại Moscow, kế hoạch đánh bom của phe đảo chính vẫn không thể tiến hành, khi một sĩ quan không quân từ chối mang chiến đấu cơ oanh tạc Quốc hội.
Ủng hộ kế hoạch “phá vỡ” Liên Xô được Gorbachev thực hiện nửa thập niên trước đó, Tổng thống Mỹ George H. Bush lên tiếng phản đối GKChP và tuyên bố dùng mọi cách hỗ trợ Boris Yeltsin. Hủy ngang chương trình nghỉ hè và hối hả trở về Washington trong vòng chưa đầy 24 tiếng sau khi nghe tin Gorbachev bị đảo chính, Bush lập tức điện Yeltsin. Trong cùng thời gian, Bush phái Robert S. Strauss (tân Đại sứ Mỹ tại Liên Xô) sang Moscow để nhấn mạnh sự sẵn sàng trợ cứu của Mỹ. Bush cũng phái Ngoại trưởng Mỹ James A. Baker tổ chức cuộc họp khẩn NATO. Bush theo công thức từng áp dụng tại vịnh Ba Tư, khi ông thiết lập một liên ứng quốc tế (trong đó có Liên Xô thời Gorbachev) trong chiến dịch chống Iraq, mở đường cho cuộc chiến vùng Vịnh.
Cộng đồng châu Âu (EC) loan bố ngưng viện trợ hơn 1 tỷ USD cho Moscow chừng nào phe đảo chính không buông súng và Gorbachev không tái lập quyền lực. Tổng thư ký LHQ Javier Perez de Cuellar kêu gọi phe đảo chính “kiềm chế tối đa để một giải pháp hợp hiến và hòa bình có thể tìm thấy”. Tại Ba Lan, Tổng thống Lech Walesa nói rằng vụ lật đổ Gorbachev đã cho thấy rõ việc cần thiết phải có sự hiện diện mạnh mẽ của Mỹ và NATO trên đất Đông Âu… Trong thực tế, sự kiện Gorbachev bị lật đổ không nằm ngoài dự đoán Nhà Trắng.
Ngày 22-8-1991, những người chủ chốt trong nhóm đảo chính, trong đó có giám đốc KGB Kryuchkov, vội vàng bay đến Crimea để “giải thích” với Gorbachev, khi tình hình không còn có thể cứu vãn. Boris Yeltsin vẫn ở Kremlin nhưng phái nhóm riêng đến chặn phe Kryuchkov. Cùng ngày, Gorbachev trở về Moscow, vẻ mặt tươi cười nhưng không giấu được nỗi sợ hãi còn in đậm từng làm suy sụp tinh thần. Cuối tháng 8-1991, Mikhail Gorbachev từ chức Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Liên Xô và kẻ cứu tinh Boris Yeltsin chứ không ai khác đã trở thành người đầu tiên làm nhục Gorbachev khi buộc ông đọc to trước toàn dân toàn bộ kế hoạch của phe đảo chính và sau đó ra lệnh đình chỉ mọi hoạt động của Đảng Cộng sản Liên Xô tại Nga. Đến mùa đông, Yeltsin cùng một số nhà lãnh đạo các nước cộng hòa chủ chốt trong Liên bang Xô Viết thành lập một liên bang mới. Trước Giáng sinh 1991, Liên Xô thật sự tan rã.
Phúc Cẩm
