Chuyện “đội đá vá trời”

Không để người dân sống bên cạnh tài nguyên thiên nhiên phong phú mà lại chẳng được lợi lộc gì, thay vì cấm đoán thì hướng dẫn bà con làm đúng. Đó là chuyện “đội đá vá trời” ở Vườn quốc gia Tràm Chim (thị trấn Tràm Chim, huyện Tam Nông, tỉnh Đồng Tháp).

        Cách làm mới, thấy mới tin

Ông Dương Văn Thắng, sinh năm 1948, ở ấp Cà Chinh, xã Phú Đức, huyện Tam Nông, tỉnh Đồng Tháp, không thể tin được có ngày mình lại đường đường chính chính được vào Vườn quốc gia Tràm Chim thảnh thơi đánh bắt thủy sản. Bao năm nay, đây là vùng bảo tồn thiên nhiên, là khu cấm kỵ. Ấy thế mà rồi một sáng tháng 9-2013, lần đầu tiên ông được vườn mời lên cấp thẻ cho phép vào vườn mưu sinh. Cùng vợ, con, cháu đùm túm đồ nghề vào dựng lều bạt ở phân khu A1 của vườn. Chiều chiều, 4 giờ ông đi thả lưới, móc mồi câu, đặt lợp, lờ, xà vi, trúm. Sáng hôm sau, 3 giờ cả nhà đã dậy cơm nước để bốn giờ chèo thuyền đi thăm lưới, đổ lợp, cất câu… Về đến lều, ai vào việc ấy, nhặt, phân chia từng loại cá lóc, cá rô, cá tra, lươn… rồi chở ra vựa đổ cho thương lái. Trừ chi phí, mỗi ngày ông cũng kiếm được trung bình 100.000 đồng. “Nghỉ một ngày là đói nên phải chăm làm”, ông cho biết. Ông Thắng được cấp phép vào vườn khai thác trong 3 tháng mùa nước nổi. Hết mùa, vườn đóng thì ông cũng thu ngư cụ.

Vào ăn dầm ở dề 3 tháng trong vườn, ông Thắng mới hiểu cán bộ, nhân viên của vườn ngày ngày xét nét từng li từng tí không phải để giữ cho riêng mình mà vì lợi ích chung. Ông Thắng nói: “Thì đấy, nếu dùng xung điện cá nào cũng chết; đánh lưới mắt thưa vét từ con non vét đi; mùa cá đẻ mà đánh mất trứng thì lấy đâu mà nở, lần sau mình lấy gì mà kiếm”. Hiểu thế nên bây giờ ông uốn lưỡi câu lớn hơn, đan mắt lưới rộng hơn, bắt được con cá, cua, tôm… nhỏ quá thì thả lại cho nó lớn. Và về ấp, lúc nhấp chén trà, khi khề khà ba xị đế, ông Thắng đều kể chuyện ấy với anh em, bạn bè…

Vườn quốc gia Tràm Chim có tổng diện tích 7.313ha, được xem là lá phổi xanh của vùng Đồng Tháp Mười, trong đó 3.000ha là rừng tràm nguyên sinh cùng gần 1.000ha lúa trời nằm rải rác. Đến đây bất cứ ai cũng sẽ ngợp mắt trước sân chim rộng hàng chục hécta trên những vạt rừng rộng mênh mông, hàng chục loài chim nước sinh sống và làm tổ quanh năm như trích mồng đỏ, cồng cộc, le le, diệc, vịt trời… Nhiều hơn cả vẫn là đàn cò trắng hàng chục ngàn con. Tràm Chim đẹp nhất vào mùa nước nổi, lúc ấy nước từ sông Mekong kéo về phủ ngập cánh đồng, biến Tràm Chim thành một ốc đảo giữa trời nước mênh mông, rực lên màu vàng hoa điên điển, màu tím hoa súng pha lẫn sắc hồng của những cánh sen, màu xanh mướt của rừng tràm… Tài nguyên thủy sản của vườn rất phong phú với 130 loài cá (chiếm 40% số loài của vùng ĐBSCL), hàng trăm loài thực vật, động vật khác… Mỗi mùa nước nổi, vườn quốc gia ước có 250 tấn đến 300 tấn cá, tôm… xuôi con nước nô nức tìm về. Theo nguyên tắc bảo tồn, 20% số lượng trên được phép khai thác. Chỉ tháng 7 hàng năm là mùa cá sinh sản thì mới không được đánh bắt.

        Gắn bó với dân

Gắn bó với đất này đã 30 năm, từ lúc nơi này mới chỉ là khu bảo tồn thiên nhiên; đi từ một cán bộ nghiên cứu khoa học đến giám đốc vườn quốc gia nên anh Nguyễn Văn Hùng đau đáu lắm. Chu vi của vườn là hơn 70 km, có 50.000 người dân sống quanh vườn. Sống cạnh “mỏ vàng” thế mà nhiều người dân vẫn đói, nghèo. Đau nhất là mùa nước nổi, nhìn từ lá sen, cọng súng bạt ngàn đến tôm cá ê hề, đâu cũng ra tiền mà bà con nông dân đành bó gối vì là đất của vườn quốc gia. “Không thể đập bể nồi cơm của người dân”, kiên quyết vậy nên năm 2009, anh Hùng đề xuất ý tưởng để người dân vào khai thác nguồn lợi nông nghiệp, thủy sản trong khu vực vườn. Nghe thế, lãnh đạo ở tỉnh Đồng Tháp và Bộ TN-MT giãy nảy, bảo làm như thế là trái nguyên tắc bảo tồn. Anh Hùng nhớ lại: “Nhiều người sợ mất chức nên không dám làm. Tôi thì thấy cái gì lợi cho người dân mà vẫn bảo tồn được thì quyết tâm làm. Quan trọng là làm sao hài hòa được lợi ích của các bên, người dân vẫn mưu sinh được, mình vẫn bảo tồn được mà lại giáo dục được môi trường cho chính họ”. Kiên quyết như vậy nên anh quyết tâm đề xuất chủ trương cho cộng đồng dân cư vào khai thác tôm, cá, củi, cỏ… trong thời gian ba năm, từ năm 2009 đến năm 2013. “Tội vạ đâu tôi chịu”, anh Hùng khẳng khái.

Để được vào vườn khai thác tài nguyên thiên nhiên, người dân sinh sống ở vùng đệm Vườn quốc gia Tràm Chim phải lên đăng ký với UBND xã, thị trấn. Chính quyền xét duyệt thành phần gia đình xem có đúng đối tượng (hộ nghèo, cận nghèo, chính sách) không rồi gửi danh sách lên tổ sử dụng khôn khéo tài nguyên thiên nhiên của Vườn quốc gia Tràm Chim. Tổ cấp thẻ cho mỗi hộ gia đình một người được vào vườn khai thác và thu phí quản lý 100.000 đồng/thẻ/tháng. Ngày ngày, cán bộ của vườn đi tuần tra để kiểm tra thẻ, ranh giới hoạt động, sản lượng khai thác của từng người. Nếu phát hiện ai vi phạm lần đầu thì tịch thu ngư cụ, lần hai là cắt hợp đồng. Khắt khe như vậy nên các hộ gia đình vào khai thác đều chấp hành tốt quy định của vườn.

Nhờ vậy dự án luân phiên cho người dân cùng vào vườn khai thác tài nguyên thiên nhiên ở phân khu A1 trong 3 tháng mùa nước nổi thành công. Nhà khoa học hoan nghênh, người dân hoan nghênh, những người quản lý cũng dần bị thuyết phục.

        Lợi ích đôi đường

Quỹ quốc tế Bảo vệ thiên nhiên (WWF) - Chương trình Việt Nam đã chung tay góp sức bằng việc tài trợ dự án Quản lý cảnh quan và phát triển sinh kế bền vững trong và xung quanh Vườn quốc gia Tràm Chim. 278 hộ nghèo ở các xã xung quanh vườn là Phú Thọ, Phú Đức, Phú Hiệp, Phú Thành B, Tân Công Sính và thị trấn Tràm Chim, được chính quyền địa phương cấp thẻ sử dụng tài nguyên thiên nhiên trong khoảng thời gian từ tháng 8 đến tháng 2 hàng năm để khai thác cỏ năn khô, bông súng, rau muống, chặt, đốn cây mai dương và các cây tràm bị đổ, chết về làm củi… Nhờ cách làm này thời gian qua đã làm giảm mật độ các loài thực vật ngoại lai xâm hại; tăng thu nhập ổn định cho các hộ nghèo tham gia; giảm đáng kể số vụ người xâm phạm trái phép vào vườn và các nguồn tài nguyên khi khai thác được phục hồi, phát triển nhanh hơn so với trước khi sử dụng... Quan trọng nhất là đã góp phần nâng cao ý thức cộng đồng về bảo tồn tài nguyên vườn quốc gia một cách bền vững, góp phần hạn chế thấp nhất nạn cháy rừng xảy ra vào mùa khô.

Thấy được hiệu quả của cách làm đột phá này, ngày 31-5-2013, ông Nguyễn Văn Dương, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Đồng Tháp, đã ký quyết định phê duyệt đề cương dự án An sinh xã hội bền vững cho vùng đệm Vườn quốc gia Tràm Chim (huyện Tam Nông, tỉnh Đồng Tháp) giai đoạn 2014 - 2020. Dự án cũng góp phần làm động lực xây dựng nông thôn mới đối với các xã vùng đệm vườn. Kinh phí thực hiện là hơn 438 triệu đồng.

Gần một vạn lượt đồng bào nghèo sống ở vùng đệm của vườn vừa kiếm được kế mưu sinh mà vườn vẫn làm tốt được công tác bảo tồn và giáo dục môi trường. Chuyện phá rào của anh Nguyễn Văn Hùng, Giám đốc Vườn quốc gia Tràm Chim ngày nào thật quý giá.

ĐỖ QUANG TUẤN HOÀNG