Thời gian gần đây, do tình hình xuất khẩu gạo khó khăn, Hiệp hội lương thực Việt Nam (VFA) đã điều chỉnh quy định đối với giá sàn (hay còn gọi là giá định hướng xuất khẩu) theo hướng không quản lý chặt, nhằm giúp khơi thông dòng chảy xuất khẩu gạo, giải cứu thị trường nội địa. Tuy nhiên, vấn đề đặt ra là xuất khẩu gạo sẽ như thế nào và lợi nhuận của nông dân liệu có được bảo đảm?
Theo Nghị định 109/2010/NĐ-CP ngày 4-11-2010 của Chính phủ về kinh doanh xuất khẩu gạo, cơ chế điều tiết giá thóc (lúa), gạo hàng hóa xuất khẩu trên thị trường được thực hiện trên cơ sở giá lúa định hướng bình quân từng vụ sản xuất, nhằm góp phần bảo đảm lợi nhuận cho người trồng lúa. Sau đó, Bộ Tài chính đã có thông tư số 89/2011/TT-BTC ngày 17-6-2011 hướng dẫn phương pháp xác định giá sàn gạo xuất khẩu với nguyên tắc phù hợp với quan hệ cung cầu, diễn biến của giá lúa, gạo ở thị trường trong nước và giá gạo theo từng tiêu chuẩn phẩm cấp gạo mà các thương nhân kinh doanh xuất khẩu gạo giao dịch trên thị trường thế giới; bảo đảm tính đúng, tính đủ chi phí kinh doanh gạo xuất khẩu thực tế hợp lý, hợp lệ, bảo đảm hiệu quả kinh doanh của thương nhân kinh doanh xuất khẩu gạo.
Theo thông tư nói trên, VFA có nhiệm vụ tổng hợp báo cáo kết quả tính toán xác định giá sàn gạo xuất khẩu của thương nhân xuất khẩu gạo, tính toán giá sàn gạo xuất khẩu theo từng tiêu chuẩn, phẩm cấp gạo bình quân chung của ngành kinh doanh xuất khẩu gạo, công bố giá sàn gạo xuất khẩu ngay từ đầu vụ và phù hợp với từng thời kỳ để làm cơ sở cho các thương nhân ký kết và đăng ký hợp đồng xuất khẩu gạo. Đồng thời thông báo về Bộ Tài chính, Bộ Công thương giá sàn đã công bố và phải giải trình chi tiết việc tính toán, công bố, thay đổi giá. Theo quy định của thông tư nói trên, giá sàn gạo xuất khẩu được xác định theo công thức sau: Giá sàn gạo xuất khẩu bình quân theo từng tiêu chuẩn phẩm cấp gạo (USD/tấn) bằng giá gạo trên thị trường thế giới của từng tiêu chuẩn phẩm cấp gạo (USD/tấn) cộng với tổng chi phí thực hiện đưa sản phẩm từ cảng xuất khẩu đến cảng nhập khẩu (USD/tấn). Tóm lại, VFA là đơn vị duy nhất quyết định giá sàn xuất khẩu gạo.
Trước đây, VFA quy định giá sàn khá chặt chẽ đối với từng tiêu chuẩn, phẩm cấp gạo (VFA gọi là giá định hướng) để kiểm soát tình trạng doanh nghiệp bán phá giá lẫn nhau trong ký kết hợp đồng. Bắt đầu từ năm 2013 trở đi, quy định này có thoáng hơn. Theo đó, VFA chỉ công bố một mức giá sàn duy nhất đối với chủng loại gạo có chất lượng thấp nhất, doanh nghiệp được tự do ký hợp đồng xuất khẩu, miễn không dưới mức giá sàn này. Việc nới lỏng quy định giá sàn của VFA đã giúp tình hình xuất khẩu gạo của doanh nghiệp trong nước được cải thiện rõ. Theo Bộ NN-PTNT, quý 1-2013, xuất khẩu gạo của Việt Nam đạt gần 1,4 triệu tấn, trị giá trên 616 triệu USD, tăng trên 34% về lượng nhưng giảm gần 6% về giá trị so với cùng kỳ.
Theo nhận định của các chuyên gia, trị giá xuất khẩu gạo giảm đã phản ánh đúng thực tế việc doanh nghiệp hạ giá xuất khẩu để giành hợp đồng trong những tháng đầu năm nay. Rõ ràng nông dân chính là đối tượng chịu thiệt nhất trong chiến lược cạnh tranh bán gạo giá rẻ của doanh nghiệp trong nước cho đối tác nước ngoài. Bởi như công thức tính giá sàn đã nêu, doanh nghiệp ký được hợp đồng xuất khẩu mới triển khai thu mua lúa gạo, đồng nghĩa doanh nghiệp căn cứ vào giá gạo bán ra (có khấu trừ chi phí hao hụt) để thu mua nguyên liệu đầu vào, như vậy họ sẽ rất an toàn, trong khi nông dân lãnh đủ. Thực tế, lâu nay trong giới xuất khẩu gạo đã “râm ran” chuyện VFA quy định giá sàn một đằng nhưng doanh nghiệp chào bán một nẻo và chẳng có chế tài, xử lý nào đối với các doanh nghiệp tự ý chào bán dưới giá sàn đã công bố. Hậu quả là giá thu mua lúa, gạo của nông dân thường xuyên bấp bênh…
Nhìn sang hai quốc gia xuất khẩu gạo lớn nhưng ổn định là Thái Lan và Ấn Độ. Chính phủ của họ mua lúa của nông dân tồn đọng thường xuyên, cất vào kho, đợi giá thích hợp mới bán nên không ai ép giá họ được. Nông dân luôn đảm bảo được lợi nhuận tối thiểu, còn lỗ hay lời đã có Chính phủ chịu. Họ cũng chẳng cần dự báo sản lượng xuất khẩu gạo từng năm, chẳng cần giao hạn mức cho từng tỉnh, thành. Rõ ràng, cơ chế sản xuất, kinh doanh, xuất khẩu gạo hiện hành của nước ta quá phức tạp, rối rắm nên xuất khẩu gạo năm nào cũng lúng túng, thua thiệt. Theo các chuyên gia, đã đến lúc cần phải có một cơ chế xuất khẩu gạo mà Chính phủ trực tiếp điều hành; chấm dứt việc bán gạo rẻ nhất thế giới để nông dân được đảm bảo lợi nhuận tối thiểu, ổn định sản xuất và tái đầu tư.
TRẦN MINH TRƯỜNG
