Trong suốt chặng đường gần 40 năm, từ khi còn là sinh viên năm thứ nhất Trường Đại học La Habana (Cuba), đến khi làm việc trong ngành ngoại giao, tôi đã nhiều lần được gặp và quen biết vị Lãnh tụ vĩ đại của nhân dân Cuba, người bạn lớn, rất thân thiết của Việt Nam - Chủ tịch Fidel Castro. Tôi được phiên dịch cho ông trong các cuộc tiếp xúc, gặp gỡ, hội đàm với Đại sứ nước ta tại Cuba cũng như với lãnh đạo Đảng và Nhà nước ta.
Vừa mới xem tin Chủ tịch nước ta Trần Đại Quang tới chào và có cuộc trò chuyện dài với lãnh tụ Fidel trong chuyến thăm Cuba, tôi đã mừng là lãnh tụ Fidel còn khỏe. Thế mà giờ đột ngột hay hung tin Người đã qua đời! Mặc dù biết lãnh tụ Fidel ốm từ lâu, nhưng tôi vẫn không tránh khỏi bàng hoàng! Trong tâm khảm tôi hiện lên dồn dập biết bao kỷ niệm sâu sắc với lãnh tụ Fidel.
Tôi nhớ, lần đầu tiên được gặp lãnh tụ Fidel. Đó là khi Chủ tịch Fidel đến dự chiêu đãi Quốc khánh 2-9-1965 của Đại sứ quán nước ta tại La Habana, giữa lúc cuộc chiến đấu chống Mỹ xâm lược của nhân dân ta đang diễn ra ác liệt. Ấn tượng đầu tiên về Chủ tịch Fidel Castro trong cuộc gặp gỡ ấy đã khắc sâu trong tâm khảm tôi. Chủ tịch Fidel thật gần gũi, thân tình, đặc biệt yêu mến Việt Nam. Ông hỏi cụ thể tình hình cuộc chiến đấu của nhân dân ta ở miền Nam, cũng như chống chiến tranh phá hoại ở miền Bắc khi đó. Và lần cuối tôi được gặp ông là dịp Chủ tịch Fidel thăm nước ta lần thứ ba, tháng 2-2003. Tôi nghĩ, câu chuyện này cũng là biểu hiện cụ thể, sinh động của mối tình đoàn kết, hữu nghị thắm thiết, trong sáng, mẫu mực Việt Nam - Cuba đã được xây dựng và không ngừng phát triển, trải qua bao sự kiện, thử thách mà nhân dân hai nước vừa vui mừng kỷ niệm 55 năm ngày thiết lập quan hệ ngoại giao (2-12-1960 - 2-12-2015).
Mỗi lần phiên dịch cho Chủ tịch Fidel Castro đều để lại những kỷ niệm sâu đậm trong tôi. Tôi đặc biệt nhớ giây phút xúc động khi nghe vị lãnh tụ của nhân dân Cuba anh em tuyên bố: “Vì Việt Nam, nhân dân Cuba sẵn sàng hiến dâng cả máu của mình!”. Đó là ngày 2-1-1966, Chủ tịch Fidel phát biểu tại cuộc mít tinh khổng lồ của 30 vạn quần chúng ở quảng trường cách mạng José Marti (La Habana) để chào mừng kỷ niệm Quốc khánh Cuba và Hội nghị lần thứ nhất đoàn kết ba châu Á, Phi, Mỹ La tinh. Rồi tháng 7 năm 1967, Fidel đã đích thân lái chiếc xe jeep đưa Phó Thủ tướng Lê Thanh Nghị (trưởng đoàn Đảng và Chính phủ ta sang dự kỷ niệm Ngày tấn công vào trại lính Moncada do Fidel chỉ huy ngày 26-7-1953) đi thăm nông trường chăn nuôi bò Picadura, chỉ dẫn tỉ mỉ kỹ thuật chăn nuôi bò năng suất cao như thế nào. Ông nói: Sau ngày thắng lợi, Việt Nam phải phát triển chăn nuôi đại gia súc để nhân dân Việt Nam được ăn thịt, uống sữa bò, công nghiệp chăn nuôi gà để nhân dân có đủ trứng, thịt…
Trong hai nhiệm kỳ công tác tại Đại sứ quán Việt Nam dân chủ cộng hòa ở Cuba, trong những năm 60 và 70 thế kỷ trước, Chủ tịch Fidel đã đến Đại sứ quán ta nhiều lần. Ngoài lần đầu tiên kể trên, tôi đặc biệt nhớ hai lần khác. Đó là khi được tin Bác Hồ mất ngày 3-9-1969, Chủ tịch Fidel đã đến viếng Bác, gương mặt thật sự đau buồn và xúc động. Ông ngồi lại rất lâu để hỏi chuyện về Bác Hồ, nuối tiếc vì chưa được gặp Bác. Lần khác, vào chiều tối ngày 30-4-1975, ngay sau khi nghe tin nhân dân ta giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, Chủ tịch Fidel đã đến ngay Đại sứ quán nước ta để chúc mừng. Ông ôm hôn nồng nhiệt Đại sứ Hà Văn Lâu và tất cả cán bộ Đại sứ quán có mặt, như trong một gia đình chứ không theo nghi thức ngoại giao. Ông đặc biệt vui mừng và khẳng định đây không chỉ là thắng lợi vĩ đại của nhân dân Việt Nam mà còn là thắng lợi của nhân dân Cuba và toàn thế giới. Ông nói bảo vệ đưa ra một chai rượu Rhum đặc biệt của Cuba đã được cất giữ 70 năm rồi cho khui rượu để chúc mừng.
Ấn tượng nhất và để lại nhiều kỷ niệm sâu đậm nhất trong tôi là chuyến thăm nước ta lần đầu tiên của Chủ tịch Fidel Castro sau khi Hiệp định Paris về Việt Nam được ký kết. Ngày 12-9-1973, Chủ tịch Fidel Castro đến Việt Nam. Ra đón Chủ tịch tại sân bay Gia Lâm (Hà Nội) có các vị lãnh đạo cao nhất của Đảng và Nhà nước ta: Bí thư thứ nhất Đảng Lao động Việt Nam Lê Duẩn, Chủ tịch Quốc hội Trường Chinh, Thủ tướng Phạm Văn Đồng, Đại tướng Tổng tư lệnh Võ Nguyên Giáp. Hai bên đường, hàng vạn đồng bào tay cầm cờ hoa đón chào Chủ tịch. Tiếng hô vang: “Viva Cuba! Viva Fidel!” không ngớt. Điều đặc biệt là trong chuyến thăm đó, Fidel nhất quyết yêu cầu được đi thăm “thủ phủ” của Chính phủ cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam tại Cam Lộ (Quảng Trị), mặc dù lãnh đạo ta tỏ ý ngần ngại vì lý do an toàn. Fidel đã trở thành vị Nguyên thủ nước ngoài đầu tiên và duy nhất thăm vùng giải phóng miền Nam Việt Nam. Đứng trên đồi 241 còn đầy chiến tích, dáng vóc uy nghi, sừng sững giữa các chiến sĩ giải phóng quây quần xung quanh, Fidel đã phất cao lá cờ bách chiến bách thắng của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam, giọng dõng dạc: “Các đồng chí hãy đem lá cờ vinh quang này cắm giữa Sài Gòn!”. Chuyến thăm và lời nói lịch sử đó của Chủ tịch Fidel Castro đã cổ vũ mạnh mẽ nhân dân ta tiến tới thắng lợi hoàn toàn mùa xuân 1975. Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã đi với Chủ tịch Fidel Castro trong chuyến thăm cấp Nhà nước lịch sử này.
Lãnh tụ Fidel Castro gặp nữ anh hùng Quân giải phóng miền Nam Việt Nam Tạ Thị Kiều trong chuyến thăm Vùng giải phóng miền Nam ngày 15-9-1973 Ảnh: TƯ LIỆU TTXVN
Tôi cũng đặc biệt nhớ giây phút xúc động khi Chủ tịch Fidel phát biểu tại buổi chiêu đãi kết thúc chuyến thăm: “Chúng tôi đến thăm đất nước anh hùng này với sự khâm phục lớn đối với nhân dân Việt Nam. Và chúng tôi ra về cùng với sự khâm phục còn lớn hơn. Chúng tôi được cổ vũ bởi thắng lợi vĩ đại của nhân dân Việt Nam, bởi tấm gương tuyệt vời của nhân dân Việt Nam. Chúng tôi chỉ có một nỗi đau là đã không đến Việt Nam trước ngày 3-9-1969, không có đặc ân được gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh mà chúng tôi vô cùng kính phục. Nhưng chúng tôi đã được bù đắp bởi được trực tiếp tìm hiểu về nhân dân Việt Nam, qua đó thấy rõ sự nghiệp của Người, những lời chỉ bảo và giáo huấn của Người, công sức của Người, tấm gương của Người, ý chí anh hùng của Người, đức khiêm tốn của Người được phản chiếu trong nhân dân Việt Nam”.
Chủ tịch Fidel Castro nổi tiếng thế giới là một nhà hùng biện tài ba, có trí nhớ siêu phàm. Ông thường phát biểu liên tục hai, ba, bốn… giờ liền, đề cập đến mọi đề tài mà không hề có văn bản chuẩn bị trước. Dịch cho Chủ tịch, tôi phải tập trung tư tưởng cao độ, ghi nhớ tốt và đương nhiên phải nắm vững ngôn ngữ. Khó nhất là những khi dịch đồng thời, phải rất nhạy cảm, nắm bắt những ý, từ chính để kịp thời hiểu nội dung câu nói.
Trong tâm khảm tôi, Chủ tịch Fidel Castro là một vĩ nhân của thế giới. Fidel không chỉ là Lãnh tụ vĩ đại của nhân dân Cuba, người bạn lớn, rất thân thiết của Việt Nam mà còn là nhà cách mạng, chiến sĩ quốc tế kiệt xuất, uyên bác, hào sảng, nghĩa hiệp. Ông đã phấn đấu suốt đời cho độc lập, tự do, hạnh phúc của nhân dân Cuba và cho lý tưởng giải phóng dân tộc, giải phóng con người, bình đẳng và bác ái trên thế giới. Chủ tịch Fidel cũng là người rất nhân hậu, giản dị và quần chúng. Điều này đã được minh chứng rất rõ trong tình hữu nghị, sự ủng hộ, tình đoàn kết quốc tế hết sức trong sáng, khảng khái của ông và Cuba đối với Việt Nam cũng như nhiều dân tộc anh em khác ở châu Phi và Mỹ la tinh.
Rồi các dịp được gặp lại Fidel là khi tôi tháp tùng Chủ tịch nước Lê Đức Anh thăm hữu nghị chính thức Cuba tháng 10-1995, khi Fidel trở lại thăm Việt Nam lần thứ 2, tháng 12-1995 và thăm Việt Nam lần cuối cùng, tháng 2-2003...
Vâng, kể sao hết được những kỷ niệm sâu sắc của tôi với Lãnh tụ Fidel!
Có thể nói tình cảm, sự ủng hộ, đoàn kết và giúp đỡ mà Fidel cũng như nhân dân Cuba dành cho Việt Nam trong suốt thời kỳ nhân dân ta chiến đấu chống ngoại xâm để giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước cũng như xây dựng và bảo vệ Tổ quốc sau này thật là đặc biệt sâu sắc, nồng hậu, trong sáng, vô tư, có một không hai!
Cầu chúc cho Fidel yên giấc ngàn thu!
Xin gửi tới nhân dân Cuba anh em lời chia buồn, tiếc thương sâu sắc nhất!
Chắc chắn nhân dân Cuba anh hùng sẽ tiếp tục biến ước mơ, lý tưởng cao đẹp của Fidel thành sự thật trên hòn đảo Tự do!
NGUYỄN ĐÌNH BIN
(Nguyên Ủy viên Trung ương Đảng, nguyên Thứ trưởng Thường trực Bộ Ngoại giao)
