Một thời gian dài không cơ quan nào có trách nhiệm quản lý giống cây; người sản xuất và kinh doanh cây giống do chạy theo lợi nhuận nên bất chấp chất lượng. Nông dân quá nóng vội cải tạo vườn cây nên đã mua cây giống trôi nổi, không rõ nguồn gốc. Đây chính là nguyên nhân làm cho năng suất và chất lượng cây ăn trái cả nước giảm mạnh.
-
Thiếu giống cây sạch bệnh
Hầu hết các loại trái cây của Việt Nam đều dựa trên giống cây truyền thống, tuy có khả năng chống chịu sâu bệnh và thời tiết không thuận lợi, nhưng năng suất rất kém và không ổn định: cam chỉ 7 – 8 tấn/ha, khóm 7 - 12 tấn/ha, xoài 8 - 12 tấn/ha.
Một số cây ăn trái bị thoái hóa nghiêm trọng, chất lượng thấp, quả nhỏ, nhiều hạt, mẫu mã xấu bị nhiễm bệnh (bệnh vàng lá, sâu đầu, ruồi đục trái). Trong đó, bệnh vàng lá và bệnh ruồi đục trái là 2 căn bệnh không có thuốc trị, được giới khoa học ví như bệnh AIDS trên cơ thể người.
Trong khi đó, nhiều nước trên thế giới đã lai tạo, lựa chọn được nhiều giống cây có năng suất chất lượng cao, như dứa Cayen cho năng suất bình quân 64 tấn/ha và tỉ lệ thu hồi thịt trái khi đóng hộp đạt 70%.
Thực tế, đã có nhiều nhà vườn mua giống cây trồng kém chất lượng về sản xuất đã chuốc lấy thất bại thảm hại. Chua cay hơn, nhiều lúc họ không biết khiếu nại với ai, và ai sẽ đền bù thiệt hại cho họ. Giá cây giống sạch bệnh trên 10.000đ/cây, trong khi cây giống trôi nổi chỉ bán 3.000đ/cây vẫn đang là thách thức!
Cả nước, hiện nay có rất nhiều giống nhãn, nhưng chỉ có 3 loại là có khả năng xuất khẩu; xoài, sầu riêng, và tất cả các loại trái cây khác cũng ở trong tình trạng tương tự. Nếu như ở Thái Lan, chỉ có khoảng 3 - 5 chủng loại đối với một loại trái cây, thì ở nước ta con số đó là hàng chục.
“Giống cây ăn quả là lĩnh vực yếu kém trong thời gian rất dài, về cơ bản, sản phẩm cây ăn quả của Việt Nam không đủ sức cạnh tranh trên thị trường thế giới” – là nhận định của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn khi tổ chức sơ kết 3 năm chương trình giống quốc gia. Nguyên nhân của tình hình trên là việc xây dựng các chương trình giống còn thiếu trọng tâm, trọng điểm và khá dàn trải, phân tán; chưa xây dựng được chính sách khuyến khích các thành phần kinh tế đầu tư vào sản xuất giống.
Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã xác định 11 loại trái cây có thế mạnh cạnh tranh, đó là thanh long, vú sữa, măng cụt, bưởi, cam sành, xoài, dứa, vải, nhãn xuồng cơm vàng, đu đủ Đài Loan tím, sầu riêng... Trong 11 chủng loại này, những giống cây nổi tiếng như bưởi Năm Roi, xoài cát Hòa Lộc, xoài cát Chu, cam sành Tam Bình, sầu riêng cơm vàng hạt lép… ít được nhân rộng và phổ biến rộng; hầu hết nhà vườn trồng cây ăn trái hiện nay dựa vào giống truyền thống, ít áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật, hoặc muốn mua giống tốt và sạch bệnh, nhưng không biết mua ở đâu. Thêm vào đó, khi không chắc đầu ra và mơ hồ về thị trường, người nông dân ngại đầu tư, ngại thay đổi.
Lý giải vấn đề này, ai cũng có thể nhìn thấy ngay rằng công tác khuyến nông chưa được thực hiện tốt, hoặc có thì chỉ tập trung vào cây lúa. Vì vậy, nông dân thiếu kiến thức về kỹ thuật canh tác. Chưa hết, tình trạng giống tốt, xấu, kém chất lượng, giống không có chứng chỉ… rất lộn xộn và thiếu kiểm soát, đã tạo tâm lý e ngại cho người mua.
Trong 3 năm triển khai chương trình giống quốc gia 2001 - 2003, Bộ NN&PTNT đã xây dựng 387 dự án giống, với kinh phí gần 1.000 tỷ đồng, nhưng mới chỉ tuyển chọn và xây dựng qui trình trồng giống nho ăn tươi (nho xanh NH01-48), năng suất khoảng 20 - 30 tấn/ha (hiện đang trồng khoảng 200ha ở Ninh Thuận); sản xuất được 100.000 cây giống cây ăn quả và ghép gốc khoảng 2 triệu nhánh. Phần lớn các dự án giống tập trung cho cây lương thực và gia súc, gia cầm, nên giống cây ăn trái bị thiếu đầu tư, thậm chí gần như bị bỏ quên, để mặc cho các cơ sở tư nhân tự làm, chất lượng ra sao, thế nào, thì nhà vườn tự biết! Thực tế là có quá nhiều giống kém cần phải thay, trong khi giống tốt, sạch bệnh thì không đủ cung cấp.
-
Trái cây ngoại trồng tại Việt Nam
Cuối năm 2003, TPHCM xuất hiện mô hình siêu thị trái cây tươi, trong đó bày bán khoảng 50 loại trái cây khác nhau. Trước đó, ở chợ trái cây các tỉnh, trái cây ngoại nhập chính thức hay nhập lậu đều có bày bán lai rai, chủ yếu là táo Trung Quốc, nho Mỹ, me, ổi Thái Lan… Trái cây chưng bán đều có bảng ghi chú trái cây đó tên gì, của nước nào, hàng nhập hay giống ngoại được trồng ở Việt Nam. Nhiều khách hàng phàn nàn: “Hiện nay trái cây có nhiều giống nhập ngoại quá, đến mức người bán lúc nào cũng luôn miệng nói: bòn bon Thái, mận Thái, táo Mỹ, dưa lưới Nhật...và thoải mái hét theo giá ngoại. Không biết trái cây nào mới là ngoại thật sự”?
Chị Nguyễn Thị Thanh (quận 5) cho biết: “Người bán bây giờ nói trái cây của nước nào, hàng nội hay ngoại thì người mua cũng chỉ biết nghe vậy thôi. Nhưng hễ trái cây ngoại thì... giá ngoại liền”. Chị Nguyễn Thị Hương, bán trái cây tại chợ Bến Thành cho biết: Là dân chuyên nghiệp bán trái cây gần 5 năm nay, nhưng đi mua ở chợ đầu mối, vựa trái cây có lúc chị còn bị lầm. Cách đây không lâu thị trường rộ lên quýt Thái, giá thường khoảng từ 15.000 - 22.000 đồng/kg. Ăn theo cơ hội này, quýt Hà Nội nhập vô chỉ có giá 8.000 - 10.000 đồng/kg nhưng nhiều người bán, thậm chí là ở chợ đầu mối cũng nói là hàng Thái và bán với giá từ 18.000 - 25.000 đồng/kg.
Hiện nay một số loại trái cây, nhất là các giống trái cây Thái như dưa hấu, xoài, khế, sầu riêng, bòn bon, mận Ấn Độ, dưa lưới Nhật... phần lớn được trồng ở Việt Nam. Các chuyên gia về giống cây ăn trái cho biết, người bán hàng thường nói một số loại trái cây nhập về từ Úc, Mỹ, Đài Loan, Thái... nhưng phần lớn là hàng nhập từ Thái và Trung Quốc. Hiện nay nhiều nơi đã nhập về một số loại cây ăn trái của Thái Lan để gieo trồng. Chính vì vậy mà người tiêu dùng rất dễ bị lầm giữa cam Mỹ, Úc với cam Trung Quốc. Hay như quýt Hà Nội cũng dễ bị lầm là quýt Thái. Những loại cây ăn trái nhiệt đới như nhãn, chôm chôm, sầu riêng, xoài... thì phần lớn là hàng trong nước.
Năng lực sản xuất giống cây trong nước còn dồi dào, nếu có chính sách tốt và hợp lý, có thể phát huy được. Từ tháng 5-2004 đến nay, sầu riêng cơm vàng sữa hạt lép của nhà vườn Nguyễn Văn Hóa (Chín Hóa) ở Bến Tre được Cục Sở hữu trí tuệ cấp giấy chứng nhận nhãn hiệu hàng hóa, bạn hàng ở TPHCM đặt mua với giá 35.000đ/kg, cao hơn giá bán tại Bến Tre 10.000đ/kg.
Mới đây sầu riêng Chín Hóa được công nhận là giống quốc gia. Tuy nhiên, số lượng sầu riêng không đủ cung cấp cho khách hàng. Cũng nhờ có thương hiệu mà cây giống sầu riêng cơm vàng sữa hạt lép Chín Hóa đang được nhiều nhà vườn tìm mua. Năm ngoái, ông Chín Hóa sản xuất và bán khoảng 20.000 cây giống, năm nay nâng lên 30.000 cây giống để cung cấp cho khách hàng. Không riêng gì sầu riêng Chín Hóa, tính chuyên nghiệp của nhà vườn khắp mọi miền đất nước đã được nâng lên rất rõ. Ngay như nhà vườn sản xuất cây giống Nguyễn Trí Nghiệp ở Chợ Lách cũng chỉ là tay nghiệp dư, nhưng cũng có tài liệu hướng dẫn trồng và chăm sóc cây có múi, mít nghệ cao sản, các loại xoài kèm theo cây giống. Đó là dấu hỏi đặt ra cho chương trình giống cây trồng, vì sao năng lực sản xuất giống của quốc doanh được đầu tư đúng mức, nhưng lại kém hiệu quả hơn tư nhân?
MINH TRƯỜNG – CAO PHONG
