Sách chữ Pháp của Giáo sư Sử học Lê Văn Hảo do UNESCO ấn hành có lý giải, nhà cổ Việt gọi là nhà rường, vì trong 24 chi tiết kết cấu làm nhà như cột kèo rui mèn đòn tay, con sẻ thì quan trọng nhất là hai thanh rường gọi là “bụng heo và rường cụt”, nên gọi nhà rường.
Đã có sự lầm tưởng nhà cổ Việt là theo mẫu mực nhà Trung Quốc, thật ra nhà cổ Việt rất khác với nhà trên đất xây cột lợp lá với cả ba nước châu Á là Trung- Nhật-Hàn.
Một ngôi nhà rường của thường dân Việt Nam tuy chỉ bằng gỗ tre, phên đất nhưng luôn hội đủ ba tiêu chuẩn: “vững chắc- durable, tiện nghi- comfortable và dung hòa- hamonieux”.
Cái khác của nhà rường Việt so với Trung Quốc, theo phân tích của tự điển bách khoa thế giới, thì có bốn điểm cụ thể: nhà rường cổ Việt dốc mái thẳng, dùng đòn bẩy kê đỡ mái hiên, cột to phình ở phần dưới và chạm trổ nhiều. Trung Quốc thì mái dốc võng xuống, đỡ mái hiên bằng hệ con xơn, cột thanh mã, tròn đầu và không chạm trổ mà sơn màu lòe loẹt.
Tuy vậy, mẫu nhà tổng quát cũng có ảnh hưởng từ mái nhà Trung Quốc. Sau này, văn minh phương Tây du nhập, vẫn là nhà rường cổ, nhưng cũng đã có pha chế ít nhiều, nhất là dân ở đồng bằng sông Cửu Long, cũng là nhà rường nhiều cột, nhưng cột không chôn mà lót tảng đá kê, gọi là cột kê thay cho nhà rường, nhà cột kê tuy cũng lợp tranh lá nhưng có cách điệu thêm balcon và trổ rất nhiều cửa sổ.
Nói là nhà rường cổ nhưng chưa thật cổ vì từ thời Lý-Trần văn minh nhất của Đại Việt, thì mọi dấu tích nhà cửa đều bị chiến tranh dài năm tháng tiêu hủy hết, chỉ còn lại vài nền chùa cũ, nhà rường cổ chỉ tìm thấy từ thời hậu Lê trở về sau. Sau đây là một nếp nhà rường cổ tiêu biểu có gần 200 tuổi còn khả dụng. Đó là nhà rường cổ giữa đại ngàn, thuộc làng Lộc Yên- Quảng Nam. Chủ nhân là cụ Nguyễn Huỳnh Anh, thân tộc với cụ Huỳnh Thúc Kháng.
Nhà nằm giữa lưng chừng đồi, phải lên 73 bậc đá xanh. Nhà gồm ba gian hai chái, tám cột nhứt gỗ mít, 16 cột nhì và 12 cột hiên, các chi tiết xuyên trính đầu hồi đều chạm trổ công phu do thợ mộc Vân Hà nổi tiếng thực hiện sau ba năm. Phên vách dùng nang tre nứa đan mắt cáo rồi tô trát bằng vôi mật, gọi là “ciment Việt Nam”. Ngôi nhà trở thành tiêu biểu, nên dù xa xôi vẫn có nhiều du khách viếng thăm
LÊ VĂN SÂM
