Không chỉ là người ngoài ngành giáo dục mà cả người trong ngành cũng thấy lúng túng trước các chủ trương có vẻ ngược nhau: Nghị quyết 05 của Chính phủ thì yêu cầu “chuyển tất cả cơ sở bán công sang loại hình dân lập hoặc tư thục”, trong khi TPHCM lại tuyên bố chuyển các trường bán công thành công lập tự chủ tài chính. Để khỏi lúng túng, có lẽ cần phải thống nhất cách hiểu về trường bán công, trường công lập tự chủ về tài chính, trường công lập hoạt động theo cơ chế cung ứng dịch vụ…
Trong Luật Giáo dục 1998, Điều 44 đã từng ghi rõ 4 loại hình là công lập, bán công, dân lập và tư thục. Trong Nghị định 43/2000/NĐ-CP được Chính phủ ban hành ngày 30-8-2000 hướng dẫn thi hành Luật Giáo dục, Điều 13 ghi rõ: “cơ sở giáo dục bán công do nhà nước thành lập trên cơ sở huy động các tổ chức, cá nhân thuộc mọi thành phần kinh tế cùng đầu tư xây dựng cơ sở vật chất”.
Học sinh Trường PTTH bán công Lương Thế Vinh, (quận 1) thực hành trong phòng thí nghiệm. Ảnh : MAI HẢI.
Điều 4 của Nghị định 73/1999/NĐ-CP ngày 19-8-1999 đã xác định cơ sở bán công là cơ sở được thành lập trên cơ sở liên kết giữa tổ chức nhà nước với các tổ chức không phải tổ chức nhà nước (thuộc mọi thành phần kinh tế) hoặc cá nhân theo phương thức thành lập mới, chuyển toàn bộ hoặc một phần đơn vị công lập để cùng đầu tư xây dựng cơ sở vật chất, quản lý, điều hành mọi mặt hoạt động theo quy định của pháp luật.
Như vậy, trường bán công mà Quốc hội nêu trong Luật Giáo dục 1998 và được giải thích trong Nghị định 73 đã nêu trên là chưa hề có ở TPHCM. Ngược lại, toàn bộ các trường bán công phổ thông và mầm non trên địa bàn TPHCM đều là do nhà nước đầu tư xây dựng hoàn toàn nếu không phải là trường tiếp quản hay nhận hiến sau ngày 30-4-1975.
Từ cuối những năm 80 và các năm 90, ngành giáo dục TPHCM đã cho một số trường hoạt động theo một mô hình tự cân đối kinh phí (tự lo lương, chi phí hoạt động chuyên môn, sửa chữa nhỏ, bảo trì nhà cửa, thiết bị bằng học phí), nhà nước sẽ trợ giúp trong trường hợp thiếu kinh phí để hoạt động. Mục tiêu và nhiệm vụ của trường tự hạch toán kinh phí hoàn toàn giống các trường công lập. Trường được tự chủ phần nào trong biên chế giáo viên nhờ có chế độ thỉnh giảng giáo viên giỏi và giảm bớt số trong biên chế.
Năm học 1987 - 1988, TPHCM chính thức có 3 trường tự hạch toán kinh phí hoạt động bằng quỹ học phí, cơ sở vật chất là của nhà nước. Đó là các Trường cấp 3 Trần Hữu Trang (quận 5), Trường cấp 2 - 3 Tô Hiến Thành (quận 10) và Trường cấp 3 Hàn Thuyên (quận Phú Nhuận).
Sang năm học 89 - 90 có thêm các Trường cấp 2 - 3 Sương Nguyệt Anh (quận 10), Trường cấp 2 - 3 Diên Hồng và Trường cấp 2 Cách Mạng tháng Tám. Năm học 1989 - 1990, thành phố chính thức cho phép gọi các trường tự hạch toán này là trường bán công và hình thành quy chế trường này.
Hàng loạt trường bán công được ra đời sau đó như Trường cấp 1-2 Tân Bình, Trường cấp 1-2 Phan Sào Nam (quận 3), trường cấp 2 Trường Huỳnh Khương Ninh (quận 1) và Trường cấp 1-2 Chi Lăng (quận 4)… Càng về sau, số trường này càng nhiều lên và xuất hiện ở cả trong ngành học mầm non.
Trường bán công theo cách hiểu chính thức tại TPHCM là trường có cơ sở vật chất vẫn là của nhà nước, hiệu trưởng do nhà nước bổ nhiệm, nhưng trường phải tự hạch toán chi phí của mình bằng nguồn học phí do học sinh đóng góp; trường vẫn phải thực hiện nghĩa vụ miễn giảm học phí cho con em gia đình chính sách và gia đình nghèo.
Cách hiểu về trường bán công tại TPHCM tồn tại cho đến nay, bất kể là Luật Giáo dục 1998 và Nghị định 43 và 73 quy định khác. Như vậy, loại hình trường bán công đã bị cáo chung theo Luật Giáo dục 2005 (có hiệu lực từ 1-1-2006) là một loại hình trường tồn tại trên địa phương khác chứ không phải trong giáo dục phổ thông và mầm non của TPHCM.
Còn trường công lập hoạt động theo cơ chế dịch vụ công ích được hiểu như thế nào? Cơ sở công lập hoạt động theo cơ chế dịch vụ công ích - gọi tắt là cơ chế cung ứng dịch vụ (CCCƯDV) - được giải thích trong Nghị quyết 05/2005 của Chính phủ như sau: “có đầy đủ quyền tự chủ và quản lý; thực hiện đúng mục tiêu và nhiệm vụ; hạch toán đầy đủ chi phí, cân đối thu chi…; thường xuyên nâng cao hiệu quả và chất lượng dịch vụ, sản phẩm; bảo đảm quyền lợi và cơ hội tiếp cận bình đẳng của người thụ hưởng. Mức phí quy định theo nguyên tắc đủ trang trải các chi phí cần thiết, có tích lũy để đầu tư phát triển và xóa bỏ mọi khoản thu khác”. Trường công lập kiểu này còn được gọi là công lập tự chủ về tài chính.
Hóa ra, trường công lập hoạt động theo CCCƯDV trong Nghị quyết 05/2005 của Chính phủ đích thị là trường bán công theo cách gọi lâu nay của TPHCM. Có khác chăng so với yêu cầu của Nghị quyết 05 là trường bán công của TPHCM suốt thời gian qua dù rất muốn, nhưng chưa bao giờ dám thu học phí đủ để trang trải mọi chi phí cần thiết và có tích lũy để đầu tư phát triển. Bởi một lẽ đơn giản: ngại mức học phí trở nên quá cao khiến các gia đình nghèo phải cho con bỏ học.
Tóm lại hiểu theo Nghị quyết 05/2005 của Chính phủ thì từ nay:
1. Trường công lập có 2 loại: loại hoạt động theo cơ chế cũ là hành chính bao cấp - gọi tắt là công lập “truyền thống”- và loại hoạt động theo cơ chế mới là cung ứng dịch vụ công ích (hay là công lập tự chủ về tài chính)- ta gọi tắt là công lập “mới”. Chính phủ đang khuyến khích chuyển loại công lập “truyền thống” sang công lập “mới”.
2. Các trường công lập của TPHCM (không tính loại trường công lập có lớp bán công) là loại trường công lập “truyền thống” còn các trường bán công của TPHCM chính là loại trường công lập “mới”.
3. Tuy nhiên, các trường công lập “mới” này vẫn chưa đạt đến mức tự chủ tài chính hoàn toàn mà chỉ mới thu học phí ở mức để đủ chi lương cho bộ máy và trang trải một phần của chi phí hoạt động thường xuyên.
Như vậy, chủ trương chuyển các trường bán công của TPHCM trở về công lập thực chất chỉ là trả lại cái tên cho loại trường tự chủ về tài chính- mà từ gần 20 năm nay người dân thành phố chúng ta quen gọi là trường bán công - mà thôi.
TS HỒ THIỆU HÙNG
