Khi nhắc đến Hà Tĩnh, người ta thường nói đến ví dặm, hát chèo Kiều... nhưng ít người biết rằng dưới chân núi Hồng Lĩnh (xã Cổ Đạm, Nghi Xuân, Hà Tĩnh) mới là đất của làn điệu ca trù. Cụ bà Phan Thị Mơn, tuy đã ở tuổi ngoài 80, nhưng hàng ngày vẫn không ngừng truyền dạy làn điệu ca trù cho thế hệ trẻ hôm nay.
- Về với đất tổ ca trù
Không quá khó để hỏi thăm được nhà "cụ Mơn hát ca trù". Ngay từ đầu ngõ, chúng tôi đã nghe văng vẳng bên tai tiếng hát, tiếng nhịp phách rộn ràng của làn điệu ca trù. Nằm tựa mình dưới chân núi Hồng Lĩnh, một mái nhà tranh đã trở thành nơi sinh hoạt của một câu lạc bộ (CLB) ca trù hàng chục năm qua.
Ngay từ năm 14 tuổi, cụ Phan Thị Mơn đã được truyền nghề hát ca trù. Vốn có năng khiếu nên cụ Mơn đã được anh Phan Đình Hưng, có thâm niên trên 30 năm đi biểu diễn ca trù ở cung đình Huế, cho đi theo để học. Trong thời gian này, cụ được truyền cho các "ngón nghề" từ cách luyến láy, cầm hơi, nhả chữ đến cách cầm phách... Đến năm 17 tuổi, cụ đã thuộc làu gần 30 làn điệu ca trù và cùng gánh hát đi biểu diễn khắp các tỉnh miền Trung.
Cụ Mơn cho rằng: "Tuy nước ta có nhiều địa phương hát ca trù, nhưng Cổ Đạm mới là đất gốc. Hiện chúng tôi vẫn còn giữ được rất nhiều những làn điệu cổ. Ca trù Cổ Đạm cũng có những đặc điểm khác biệt so với những địa phương khác là hát nhanh hơn, không luyến láy, ngưng nghỉ nhiều, hát nhàn nhã, thư thái, phách đánh chìm và lửng… Nhiều địa phương thường xuyên về đây xin lại các làn điệu cổ về để hát".
Sau khi hòa bình lập lại, người dân có thời gian tham gia các phong trào văn hóa, văn nghệ. "Nó như thôi thúc tôi phải truyền lại tiếng hát ca trù cho thế hệ hôm nay", cụ Mơn tâm sự.
Năm 1992, trong một lần ghé thăm Cổ Đạm, đạo diễn Lưu Trọng Ninh bất ngờ nghe thấy tiếng hát trong veo, nhanh nhẹn, ngọt ngào của một cụ bà, liền mời ngay cụ Mơn tham gia bộ phim nổi tiếng Ngã ba Đồng Lộc. Cụ được "thủ vai" một bà mẹ liệt sĩ lưng còng và là "mảnh ghép" của tất cả các nhân vật trong phim. Cụ kể: "Có những cảnh quay khó, phải diễn đi, diễn lại nhiều lần, riêng cảnh quay vừa hát ca trù vừa trèo dưới hố bom lên phải diễn năm lần mới xong".
- Người "truyền lửa" ca trù
Những năm 1995, không quản nhọc nhằn, tuổi cao sức yếu, cụ một mình chống gậy đi hết xóm này đến xóm khác, vận động lớp trẻ học hát ca trù. Ban đầu, chỉ được một số chị em tham gia CLB ca trù. Sau một thời gian, lớp thanh thiếu niên dần hiểu được giá trị của một loại hình độc đáo dân gian nên đã đăng ký theo học. Thật may mắn, đến năm 1998, trải qua gần 60 năm vắng bóng trên sân khấu nghệ thuật, được sự quan tâm của Nhà nước trong chương trình quốc gia về sưu tầm, nghiên cứu giữ gìn và phát huy các di sản văn hóa dân tộc, ở Cổ Đạm đã có những cuộc hội thảo về ca trù đầu tiên.
Được sự hỗ trợ của chính quyền, cụ Mơn như được tiếp thêm sức cho cuộc hành trình gìn giữ và truyền dạy ca trù. Tại các nhà trường ở địa phương, ca trù dần được phổ biến, nhiều em học sinh, buổi đi học buổi lại đến nhà cụ Mơn để học hát. Năm 2000, CLB Ca trù Cổ Đạm 1 chính thức ra đời và cụ Mơn là người "đứng mũi chịu sào" truyền dạy ca trù miễn phí. Hiện, CLB luôn duy trì được hơn 20 thành viên, trong đó 7 "ca nương", còn lại là các em học sinh, thanh niên trong làng. Từ CLB Ca trù Cổ Đạm 1 nay trên địa bàn xã Cổ Đạm đã hình thành thêm hai CLB ca trù với hơn 60 thành viên.
CLB ca trù của cụ Mơn thường xuyên được mời đi biểu diễn nhiều nơi. Tại Liên hoan Ca trù toàn quốc 2005 lần thứ nhất tổ chức tại Khu di tích Nguyễn Du (Nghi Xuân, Hà Tĩnh), CLB Ca trù Cổ Đạm 1 do cụ Mơn làm chủ nhiệm đã đạt 3 huy chương vàng, cụ và người bạn hát Phan Thị Nga đều nhận huy chương bạc.
Từ những đóng góp không mệt mỏi của mình trong việc gìn giữ và truyền dạy ca trù cho thế hệ trẻ, tháng 4-2006 cụ Phan Thị Mơn đã được nhà nước công nhận là Nghệ nhân dân gian và hàng chục bằng khen, giấy khen, huy chương của các ban ngành, đoàn thể các cấp trao tặng.
Rời Cổ Đạm, hình ảnh cụ bà bên mái nhà tranh nép mình dưới chân núi Hồng Lĩnh có giọng hát trong trẻo, thánh thót chúng tôi không khỏi tự hào về sức sống của một loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo của dân tộc.
Kỳ Ninh
Theo Đại Nam Sử ký, từ thế kỷ 16 làng Cổ Đạm đã xuất hiện ca trù và hình thành nên giáo phường ty Cổ Đạm. Cổ Đạm dần trở thành trung tâm ca trù của 4 phủ, 12 huyện của Nghệ An, Hà Tĩnh và là giáo phường vào loại lớn nhất ở Bắc Trung bộ. Trước kia, Cổ Đạm là nơi hội tụ của các tao nhân mặc khách về đây để dự lễ hội ca trù. |
