Nếu như nghệ sĩ Cao Văn Lầu là người khai mở nghệ thuật vọng cổ với bản Dạ cổ hoài lang thì nghệ sĩ Lư Hòa Nghĩa là người đầu tiên có công đổi mới, thu đĩa phổ biến rộng rãi vọng cổ với bản Vì tiền lỗi đạo do chính ông sáng tác năm 1934, đến nay vừa chẵn 80 năm.
Tôi là người ngoại đạo nhưng từ lâu yêu thích đờn ca tài tử, vọng cổ, cải lương và có nhiều cảm tình với những nghệ sĩ đã sáng tạo, nâng tầm các loại hình nghệ thuật dân tộc đặc sắc này của Nam bộ. Vì vậy, tôi rất thích thú khi nghe tin mới đây những người đẹp dự thi Hoa hậu Việt Nam được ban tổ chức đưa về tìm hiểu và tranh tài ở Bạc Liêu quê hương của đờn ca tài tử, loại hình âm nhạc được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể của nhân loại.
Nghệ sĩ Lư Hòa Nghĩa.
Dịp này, báo chí cũng nhắc nhiều tới nghệ sĩ Cao Văn Lầu, tức Sáu Lầu, tác giả bản Dạ cổ hoài lang. Đó là điều đương nhiên. Thế nhưng, Bạc Liêu không chỉ có nghệ sĩ Cao Văn Lầu mà còn có nhiều nghệ sĩ dân gian tài năng khác, đặc biệt là nghệ sĩ Lư Hòa Nghĩa, tức Năm Nghĩa, người mà tôi cho rằng có đóng góp quan trọng đối với nghệ thuật truyền thống Nam bộ. Năm Nghĩa vốn là một thầy giáo say mê đờn ca tài tử, đã đổi mới nâng tầm cũng như phổ biến vọng cổ lên tận Sài Gòn và lan tỏa khắp trong lẫn ngoài nước bằng bản Vì tiền lỗi đạo do ông sáng tác, mở ra thời kỳ ca vọng cổ và thu đĩa hát.
Trở về một chút với lịch sử vọng cổ mà giới chuyên nghiệp gọi là “bản” chứ không gọi là “bài”. Đó là khoảng năm 1918, do cám cảnh chuyện nợ duyên trắc trở của mình, nghệ sĩ dân gian Cao Văn Lầu sáng tác nên bản nhạc Dạ cổ hoài lang (Đêm khuya nghe tiếng trống nhớ chồng), nhờ sự hướng dẫn của thầy là nhạc sư Lê Tài Khí (Nhạc Khị), với những câu mở đầu: Từ là từ phu tướng/ Bảo kiếm sắc phong lên đàng/ Vào ra luống trông tin nhạn/ Năm canh mơ màng…
Đất Bạc Liêu chẳng những sinh ra “tay chơi” công tử khét tiếng mà còn xuất hiện “dân chơi” nghệ sĩ tài hoa Sáu Lầu cùng nhiều bậc tài tử khác giàu tâm hồn nghệ sĩ. Bản Dạ cổ hoài lang của cụ Sáu Lầu được lan truyền khắp miền sông rạch Nam Kỳ lục tỉnh, nhất là trong những dịp lễ lạc hội hè, đặt cột mốc đầu tiên cho sự ra đời của nghệ thuật vọng cổ, giống như bài thơ Tình già của cụ Phan Khôi mở đầu phong trào Thơ mới.
Bản Dạ cổ hoài lang lúc ấy nhịp 4, được nhiều người ca, nhưng nổi tiếng ca hay nhất là nghệ sĩ Năm Nghĩa, cũng người Bạc Liêu. Ông có giọng hát cao, thanh tao, làn hơi đặc biệt. Tuy nhiên, vì nhịp 4 quá ngắn nên bản Dạ cổ hoài lang làm cho làn hơi thiên phú của Năm Nghĩa bị chặn lại, không thể hiện hết tài năng và sự truyền cảm của mình.
Sau một thời gian trăn trở, mày mò sáng tác, vào một đêm nọ nghệ sĩ Năm Nghĩa đã hoàn thành một bản 20 câu dựa theo Dạ cổ hoài lang, đó là Vì tiền lỗi đạo mà sau này hay được gọi là Văng vẳng tiếng chuông chùa dựa theo câu mở đầu của bài hát: Văng vẳng tiếng chuông chùa xa đưa/ Giọng công phu của đoàn sư vãi/ Ba tiếng chuông ngân/ Giọng chuông thức tỉnh dường như khêu gợi/ Nỗi bi tình trên cõi tạm trần ai…
Thí sinh dự thi Hoa hậu Việt Nam 2014 khu vực phía Nam tập hát bản Dạ cổ hoài lang. Ảnh: Thu Vân
Tôn trọng người đi trước, nghệ sĩ Năm Nghĩa đã mang bản nhạc Vì tiền lỗi đạo của mình đến diện kiến và hát cho nghệ sĩ Sáu Lầu nghe. Năm Nghĩa đề nghị bậc thầy thêm chữ “đờn” vào mỗi câu trong bản Dạ cổ hoài lang, tức là kéo dài mỗi câu ra gấp đôi bằng những tiếng “hơ hơ hơ” cho dễ hát. Thấy đàn em Năm Nghĩa nói có lý, Sáu Lầu bèn cho người mời thêm hai thầy đờn giỏi khác của Bạc Liêu là nhạc sĩ Ba Chột và nhạc sĩ Mười Khói đến bàn bạc. Cả ba ông đã nhất trí đưa bản Dạ cổ hoài lang tăng lên nhịp 8, tức gấp đôi nhịp 4 trước đây, cho phù hợp với giọng ca và bản nhạc của Năm Nghĩa mới sáng tác. Thời điểm đáng nhớ ấy là năm 1934.
Chỉ gần 1 năm sau, nhờ tài năng giọng ca của Năm Nghĩa, bản Dạ cổ hoài lang nhịp 8, tức Vì tiền lỗi đạo, đã phổ biến lên tận Sài Gòn và khắp Nam Kỳ lục tỉnh. Hãng đĩa Asia ở Sài Gòn đã tiến hành thu đĩa làm cho giọng hát Năm Nghĩa và bản nhạc càng có sức lan tỏa. Kể từ ấy, cái tên “Dạ cổ” cũng được người Sài Gòn và Nam bộ nói trại thành “Vọng cổ” cho tới ngày nay.
NSND Viễn Châu khẳng định với tôi rằng, nếu như nghệ sĩ Sáu Lầu là người khai mở với bản Dạ cổ hoài lang thì nghệ sĩ Năm Nghĩa là người đầu tiên có công phổ biến rộng rãi bản vọng cổ với Vì tiền lỗi đạo, còn nghệ sĩ Út Trà Ôn là người đưa bản vọng cổ lên đỉnh cao với bản Tôn Tẩn giả điên do vị Yết Ma Hòa thượng sáng tác riêng cho ông hát, với nhịp 16, tức tiếp tục tăng gấp đôi so với nhịp 8 bản của Năm Nghĩa. Sinh thời NSND Út Trà Ôn cũng ca ngợi công lao ấy của nghệ sĩ Năm Nghĩa. Tất nhiên, không thể quên Viễn Châu, “ông vua” soạn lời vọng cổ đã có công phát triển bản vọng cổ, sáng tạo ra tân cổ giao duyên.
Không ai bị lãng quên trên cõi đời này, nhất là những người có tâm, có tài đã đóng góp cho sự phát triển của nền văn hóa truyền thống dân tộc. Cùng với nghệ sĩ Cao Văn Lầu và nhiều bậc tài tử của xứ Bạc Liêu, nghệ sĩ Lư Hòa Nghĩa xứng đáng được nhớ đến và tôn vinh vì công lao của ông đối với nghệ thuật đờn ca tài tử, vọng cổ, cải lương Nam bộ.
Và thật là sự trùng hợp thú vị, khi các người đẹp dự thi Hoa hậu Việt Nam về Bạc Liêu cũng đúng vào dịp kỷ niệm 80 năm bản Vì tiền lỗi đạo nổi tiếng của nghệ sĩ Lư Hòa Nghĩa chào đời, mở đầu cho sự phát triển sâu rộng của vọng cổ ở vùng đất mới phương Nam.
|
PHAN PHÚ YÊN
