Cá mương – chuyện xưa, chuyện nay

Cá mương –một loại cá nhỏ ở sông, nay trở thành đặc sản. Nó được chế biến thành một số món ăn như làm gỏi, ăn tái nhúng dấm, chiên xù... nhưng ngon số một vẫn là món nướng. Cá mương thường được cuốn với bánh tráng ăn kèm rau thơm, nhắm với rượu. Con cá mương “lên ngôi” cũng là lúc báo động sự hủy diệt loài thủy sản này… 

• Đặc sản dòng Ngân Sơn

Ở tỉnh Phú Yên có con sông Kỳ Lộ bắt nguồn từ huyện Đồng Xuân, chảy dọc theo chiều dài của huyện này trước khi băng qua huyện Tuy An để đổ ra cửa biển Tiên Châu. Dọc theo chiều dài sông, qua mỗi vùng nó được người dân địa phương đặt cho những cái tên khác nhau như sông Cái, sông Con, sông Ngân Sơn, sông Tam Giang... Các nhánh sông cũng được đặt nhiều tên khác, như sông Hà Yến, Quảng Đức... Trên sông này có một loài cá lớn cỡ ngón tay trỏ, dài trên một tấc, có tên là cá mương.

“Không ai biết vì sao con cá này ở sông mà lại gọi là cá mương. Nhưng loài cá này còn có ở sông Kỳ Lộ, sông Ba… Tuy nhiên chỉ cá mương ở sông Ngân Sơn là ngon nhất, béo nhất, mềm nhất” -cụ Đặng Lạt, thường được gọi là ông Bốn Lạt, nay đã 87 tuổi, người có tiếng là “sát cá mương” ở thôn Ngân Sơn, thị trấn Chí Thạnh, huyện Tuy An, khẳng định như vậy.

Cụ Bốn Lạt giải thích: “Do nhiều đoạn sông Kỳ Lộ qua huyện Đồng Xuân thường khô hạn nên cá tập trung rất nhiều về vùng hạ lưu. Dòng Ngân Sơn quanh năm nước chảy, lại sâu nên cá chọn làm nơi “thường trú”. Cá mương mà vọt qua đập Tam Giang là xương cứng, thịt mất ngọt ngay bởi phía dưới đó là vùng nước lợ”. Những người sành cá mương còn cho biết, sau mùa lụt hàng năm, cá mương mập hơn, béo hơn bình thường.

Chưa có dịp kiểm nghiệm nên tôi chưa dám chắc lời của cụ Bốn Lạt có đúng như vậy không hay do là người Ngân Sơn mà cụ khen cá mương Ngân Sơn. Nhưng có điều này là chính xác trăm phần trăm: Cá mương trở thành đặc sản có tiếng là bắt đầu từ vùng này. Cách đây khoảng chục năm, ông Huỳnh Tá -người chế biến các món ăn từ cá mương ngon nhất vùng đã truyền nghề lại cho con gái là chị Huỳnh Thị Mỹ Hà. Chị Hà mở quán Bảo Hà sát sông Ngân Sơn (thuộc thôn Quảng Đức, xã An Thạch), bán nhiều món nhưng “điểm nhấn” là cá mương.

Cái quán nằm sâu dưới quê này nhưng nhiều người tìm đến lắm. Người địa phương, người khắp nơi đổ về kể cả mấy cụ già ở xa tận Sài Gòn, Hà Nội... lâu lâu về thăm quê cũng bảo con cháu chở đến đây kêu một dĩa cá mương. “Cả những người nổi tiếng như nhạc sĩ Trần Tiến, ca sĩ Ngọc Sơn... khi đến Phú Yên cũng ra đây gọi cá mương nhậu. Có rất nhiều người đến quán tôi chỉ kêu cá mương, nếu không có họ bỏ về, bỏ nhậu luôn” -chị Hà kể. Thấy Bảo Hà ăn nên làm ra từ cá mương, bốn, năm quán nhậu trong khu vực này cũng treo biển đặc sản cá mương. Con cá mương, từ loài cá bình thường như bao loài cá khác trên sông Ngân Sơn, nay trở thành có tiếng.

• Chuyện xưa: món khoái khẩu của các quan

Cụ Huỳnh Tá năm nay đã 85 tuổi, kể: Thời Pháp thuộc, các quan huyện mê cá mương lắm. Những đêm sáng trăng, các cụ kêu người ghép hai chiếc sõng lớn (một loại xuồng của người miền Trung) lại với nhau, chèo ra giữa dòng Ngân Sơn neo lại. Trên sõng chuẩn bị sẵn rau, nước chấm, rượu và mấy lò than hồng. Thanh niên trong làng lớp như tôi, như anh Bốn Lạt được các quan yêu cầu đánh cá mương ngay trong đêm. Khi kéo lưới lên, những chiếc xuồng nhỏ với cá mương còn giãy đành đạch sáng cả khoang cặp vào chiếc sõng đôi. Cá được đem nướng ngay trên sõng để các quan nhắm. Những cuộc chơi thâu đêm đến sáng như vậy lặp đi lặp lại mỗi mùa trăng.

Theo lời cụ Bốn Lạt, thời đó cá mương trên dòng Ngân Sơn nhiều vô kể. Cụ là người đánh cá mương có tiếng trong làng nhờ có kinh nghiệm và bí quyết riêng không tiết lộ cho nhiều người. “Tôi thả lưới cá mương ăn chơi là chính, chứ hồi đó có bán được bao nhiêu vì cá mương được coi là loại cá đồng, cá sông chứ đâu là đặc sản như bây giờ. Vậy nhưng ai đặt tôi số lượng bao nhiêu, đặt hạn mấy giờ lấy, tôi vác lưới ra sông là đảm bảo giao đủ”.

Theo lời cụ, thời đó không có lưới đan sẵn bán như bây giờ, mà người đánh cá mương phải tự đan lưới bằng loại tơ dệt vải. “Đan một tấm lưới dài khoảng 200m rất nhọc công vì đây là loại lưới đánh bắt nhỏ có mắt lưới khoảng một phân hai (1,2cm) và có giá trị khoảng 20 giạ lúa (120kg). Hồi đó mỗi ký lúa giá bằng một ký thịt heo, nên hiếm nhà có được lưới đánh cá mương” -cụ Bốn Lạt nhớ lại.

Người đánh cá mương phải biết quy luật đi ăn -trở về của chúng, có con mắt nhìn biết con nước nào có đàn cá mương, biết chúng đang bơi hay đang trú dưới gốc cây... để giăng lưới cho chắc ăn. Kỹ thuật đánh lưới cá mương có nhiều cách: Đánh nổi là để tấm lưới nổi trên mặt nước, thường dùng khi cá mương kéo đàn đi ăn hoặc đi ăn xong trở về. Đánh chìm là thả lưới sát đáy sông. Đánh lừng là thả lưới lưng chừng giữa mặt nước và đáy nước. Đánh gốc là vây lưới vào khu vực các gốc cây chìm dưới lòng sông, nơi cá mương chọn làm nơi nghỉ ngơi. Nhưng đặc biệt hơn cả là đánh đuổi. “Đoán biết được hướng đi của cá, người đánh cá sẽ thả lưới xa theo hướng đón đầu. Sau đó bơi sõng về phía trên, dùng mái chèo gõ vào be sõng hoặc dùng tay vỗ mặt nước để đuổi cá về hướng lưới” -cụ Bốn Lạt nói.

• Ngày nay: lo cho cá mương

Quán Bảo Hà nằm ngay trên đường dẫn đến thắng cảnh quốc gia Gành Đá Dĩa. Tôi nghĩ, nay mai khi điểm du lịch này thu hút khách nhiều hơn, thì con cá mương sẽ là một “sản phẩm” độc đáo đối với du khách. Thế nhưng chị Hà nói rằng cá mương ngày càng hiếm nên đã hơn nửa tháng nay quán của chị không có loại đặc sản này để bán. Cụ Bốn Lạt thì đã nghỉ làm nghề này từ lâu. Ở Ngân Sơn, Quảng Đức bây giờ chỉ còn mình ông Nguyễn Hơn là người “săn” cá mương giỏi nhất. “Lúc cao điểm, tôi đi một đêm, được 4-5kg cá, bao đủ cho mấy quán nhậu ở đây” -ông Hơn nói.

Thế nhưng theo ông Hơn, bây giờ cá mương không còn nhiều nữa. Người ta dùng xung điện đánh bắt theo kiểu hủy diệt. Ông Hơn buồn bã: Nhìn mấy cái que điện cào sát đáy sông, nhất là mùa cá mương sinh sản (tháng 3, tháng 4 Âm lịch), cào lên hàng thúng cá mương con cỡ bằng chân nhang lẫn trong rong rêu chỉ có đem đổ đi, mà xót xa đến trào nước mắt. Gần đây, khi đi đánh lưới cá mương đêm, tôi còn bắt gặp những con cá dị dạng, thân hình nhỏ như đầu đũa mà cái đầu thì to cỡ ngón tay cái. Một con cá mương mẹ mang trứng (khoảng 2.000 trứng) mà “dính” xung điện nhẹ thì chắc có lẽ là nở ra con bị dị tật thôi. Năm rồi lượng cá ít nhưng đánh bắt còn có, còn năm nay thì hiếm lắm. “Tôi đi thả lưới mà không tìm ra cá thì chẳng ai đánh bắt được đâu. Tôi sợ một ngày nào đó, một ngày không xa nữa, sẽ không còn con cá mương nào ở dòng Ngân Sơn này” -ông Hơn nói.

Nguyễn Quốc Khương