Họa sĩ Huỳnh Phương Đông là một trong những họa sĩ tiêu biểu về tranh ký họa trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Đến nay, số lượng tranh của ông đã vượt con số 20.000, trở thành một kho tư liệu lịch sử vô giá. Đặc biệt, trong chiến dịch Mậu Thân, ông đã tham gia nhiều trận đánh và ông đã kịp ghi lại những sự kiện lịch sử bằng các bức tranh ký họa sống động, với bút pháp phóng khoáng làm xúc động lòng người.
Xem tranh Huỳnh Phương Đông, người ta thấy cả chất thơ của cuộc kháng chiến chống Mỹ ở miền Nam, nói đúng hơn đó là chất anh hùng ca ở mảnh đất thành đồng Tổ quốc. Tiến sĩ lịch sử mỹ thuật người Mỹ Johanna Branson nhận xét: “Huỳnh Phương Đông luôn chú tâm quan sát, ghi lại hình ảnh những người xung quanh mình. Nhưng ông không đơn giản chỉ vẽ họ, mà còn chia sẻ những trải nghiệm của mình với họ, ông trở thành một phần trong đời sống của các nhân vật. Chính điều này đã tạo nên nét độc đáo, tiêu biểu, đặc trưng trong tác phẩm của Huỳnh Phương Đông, độc đáo đến mức kỳ lạ”. Họa sĩ người Mỹ David Thomas, tác giả cuốn sách Huỳnh Phương Đông - góc nhìn chiến tranh và hòa bình (Visions of War and Peace), đã sưu tập giới thiệu 109 bức tranh của họa sĩ Huỳnh Phương Đông, trong đó 25% là tranh nghệ thuật, 75% ký họa chiến trường, đặc biệt có rất nhiều tác phẩm ký họa từ cuộc tổng tiến công Mậu Thân.
Ký họa Phía Nam cầu Chữ Y (Xuân Mậu Thân 1968) của họa sĩ Huỳnh Phương Đông
Họa sĩ Quách Phong bên cạnh những tác phẩm chủ yếu chất liệu sơn mài và sơn dầu, còn có hàng trăm bức ký họa, tranh cổ động phục vụ chiến đấu. Trong chiến dịch Mậu Thân, ông đi khắp các chiến trường, bên cạnh ba lô, cây súng còn có bút, giấy màu, có điều kiện là ông vẽ trực tiếp về chiến sĩ, đồng bào trong sản xuất, chiến đấu, vẽ những tấm gương điển hình tiên tiến. Tranh của ông được triển lãm cho nhân dân và chiến sĩ xem tại chỗ và được đưa đi triển lãm ở một số nước trên thế giới. Các tác phẩm của ông có tác động rất lớn trong việc động viên tinh thần chiến đấu. Báo chí đã viết về những tác phẩm này rằng: “Các bức ký họa trên những tờ giấy úa vàng, nhàu nát vì thời gian, mưa gió và bom đạn, nhưng trong đó chứa đựng một khát vọng sống, khát vọng độc lập tự do của một dân tộc”.
Ký họa Biểu tình ủng hộ Nam bộ kháng chiến của họa sĩ Nguyễn Cao Thương
Họa sĩ Bùi Quang Ánh cũng từng vẽ khoảng 150 ký họa về một giai đoạn khốc liệt nhất của cuộc chiến tranh ở Trường Sơn, từ năm 1968 đến 1975. Nhắc lại hoàn cảnh về sự ra đời mỗi bức tranh ký họa, ông chia sẻ rằng, có những cảnh huống rất khốc liệt, ở chốt trọng điểm, phải vẽ thật nhanh, nhiều khi còn vẽ vào thời điểm giữa hai trận bom, ở dưới hầm vượt lên, ông vẽ nhanh rồi lại chạy xuống ngay. Sống chết đều may rủi cả, nên ông vẽ trong một tâm trạng hết sức mạnh mẽ, do vậy những hình vẽ của ông có sức thu hút lạ kỳ. Thêm nữa, có bức ký họa được ông vẽ dưới hầm sâu 40m, để mô tả cuộc họp quan trọng có tính quyết định ngay trên trận địa, nhưng chỉ diễn ra trong vài phút. Ông luôn tâm niệm, đây là những thời khắc hiếm hoi, sự thật chỉ có mình ghi lại được, nên không thể bỏ qua. Đó là những khoảnh khắc có một không hai trong lịch sử đã được ghi lại trong ký họa của họa sĩ Bùi Quang Ánh. Tuy nhiên, điều đáng tiếc, sau này ông đã bán 30 bức cho các cựu chiến binh Mỹ và các nhà sưu tập nước ngoài. Hiện chỉ còn một số ít tranh ký họa được ông giao lại cho con trai và chỉ giữ cho riêng mình khoảng 20 bức để làm kỷ niệm.
Tại Quảng Nam, mới đây vừa ra mắt tập sách Quảng Nam trong Ký họa thời kháng chiến 1960 - 1975 do Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy phối hợp cùng họa sĩ Giang Nguyên Thái thực hiện, có thể được xem là một tư liệu mỹ thuật hết sức giá trị, là sự ghi chép chân thực và sinh động những thực tại cuộc sống, minh chứng hiển hiện, rõ nét, đậm dấu ấn lịch sử về một thời kỳ hào hùng của dân tộc ta nói chung, quân và dân Quảng Nam nói riêng. Tập sách dày 200 trang với hơn 300 ký họa, được trình bày khoa học, theo thứ tự thời gian vào Nam chiến đấu của các tác giả. Trong đó, nhiều bức tranh ký họa vẫn còn đó những cảnh và người đầy sinh động, nhưng tác giả đã vĩnh viễn ở lại chiến trường hay qua đời vì bệnh tật, già yếu (các họa sĩ: Hà Xuân Phong, Nguyễn Thế Vinh, Nguyễn Đức Hạnh, Trần Hoàng Sơn, Trần Việt Sơn).
Sau khi họa sĩ Nguyễn Đức Hạnh qua đời (năm 2010), toàn bộ số tranh ký họa kháng chiến, trong đó có số lượng lớn về đề tài Mậu Thân của ông đã được gia đình trao tặng cho thành phố Đà Nẵng. Hiện nay, số tranh này đang được Bảo tàng Mỹ thuật Đà Nẵng lưu giữ, bảo quản, để trưng bày vào những dịp phù hợp. Tuy nhiên, có nhiều ý kiến vẫn còn phiền muộn lo âu, vì còn rất nhiều tác phẩm ký họa kháng chiến giá trị của các họa sĩ thiếu sự quan tâm của các ngành liên quan, trôi dạt vào tay các nhà sưu tập trong và ngoài nước.
TRẦN TRUNG SÁNG
