Ngày 1-4, mực nước đo được ở thượng nguồn sông Tiền và sông Hậu đạt mức 1,65m, tăng khoảng 16cm so với trước đó. Nhiều trạm đo khác cũng cho thấy mực nước tăng từ 15 - 20cm. Tuy nhiên, cùng lúc này có thêm tỉnh Bạc Liêu công bố tình trạng thiên tai, đưa 9/13 tỉnh, thành ĐBSCL vào tình trạng thiên tai nghiêm trọng do hạn, mặn.
“Hạn xã hội”
“Hạn xã hội” - là thuật ngữ PGS-TS Lê Anh Tuấn, Viện phó Viện Biến đổi khí hậu, trường ĐH Cần Thơ, đưa ra để chỉ tình trạng thiên tai hiện nay ở ĐBSCL, tại buổi tọa đàm ngày 1-4 với chủ đề “Vấn đề hạn - mặn ở ĐBSCL 2016: Hiện trạng - tác động - giải pháp”. Có thể nói, tình trạng khô hạn, mặn xâm nhập ở ĐBSCL đang tác động mạnh và gây thiệt nặng nề cho cây trồng, vật nuôi. Nguồn nước ngọt khan hiếm ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh hoạt các tỉnh ven biển, gây ra xáo trộn cuộc sống của người dân. Đáng lưu ý, nhiều hộ dân rời bỏ quê ở những vùng đất sản xuất nông nghiệp chịu ảnh hưởng hạn, mặn. Con số thiệt hại được ghi nhận ít nhất 160.000ha lúa. Ngoài ra, các cây trồng công nghiệp, vật nuôi cũng thiệt hại nặng...
Số liệu từ các nhà khoa học cho thấy, mực nước và dòng chảy sông Mê Công bắt đầu giảm từ năm 2000. Đó cũng là thời điểm các nước bắt đầu xây dựng nhiều đập thủy điện trên dòng Mê Công. Tại buổi tọa đàm, các nhà khoa học đã chỉ ra rằng: Phía Trung Quốc hoàn toàn không cung cấp số liệu, quy trình xả nước. Đây là khó khăn để phán đoán, đưa ra dự báo chính xác cho chúng ta. Tiếp cận và phân tích nguồn nước từ trạm Chiang Saen (Thái Lan) cho thấy không thay đổi nhiều do nước xả không liên tục. Trong khi đó, các nước như Thái Lan, Campuchia, Lào cũng rơi vào tình cảnh khô hạn. Đặc biệt, Thái Lan đang tận dụng nhiều phương tiện để hút và tích trữ nước ngọt chống hạn nên khả năng nguồn nước về đến cuối nguồn sông Mê Công càng hạn hẹp.
“Trung Quốc xả nước cho nhu cầu sản xuất điện hơn là cho các nước hạ nguồn sông Mê Công sử dụng. Lượng nước xả từ đập Cảnh Hồng không thể đẩy mặn cho ĐBSCL được” - PGS-TS Lê Anh Tuấn nhận định.
Một số ý kiến tỏ ra lo lắng về phản ứng của lãnh đạo các địa phương và những thiệt hại do hạn, mặn gây ra. Năm ngoái lũ thấp kỷ lục. Từ tháng 9-2015, các dự báo về khô hạn, xâm nhập mặn đã cảnh báo khốc liệt trong mùa khô năm 2016. Thế nhưng, gần như các địa phương chưa đưa ra giải pháp gì khuyến cáo cụ thể cho nông dân.
Nhìn nhận cho đúng vị trí ĐBSCL
“Khả năng đến tháng 6-2016, El Nino sẽ kết thúc. Và có thể sẽ chuyển sang La Nina. Khi đó, ĐBSCL sẽ phải đối diện mưa lũ nghiêm trọng” - một nhà khoa học đưa ra cảnh báo. Không như Thái Lan, Campuchia hay Lào chỉ phải đối diện khô hạn. Trong khi ĐBSCL nằm ở cuối nguồn sông Mê Công, nếu khô hạn xảy ra, hệ lụy kéo theo là nước mặn xâm nhập sâu vào nội đồng. Thiếu nước ngọt, không đủ lực đẩy thì nước mặn từ biển “phản đòn”! Câu chuyện các nước thượng nguồn sông Mê Công đua nhau xây đập thủy điện không chỉ làm suy kiệt nguồn nước, nguồn thủy sản mà còn tác động rất lớn đến “địa tầng” đã kiến thiết ĐBSCL trong hàng ngàn năm qua. Đó chính là nguồn “dinh dưỡng” phù sa nằm lại ở các đập thủy điện không thể về đến đồng bằng. Vì vậy, không khó hiểu khi xu hướng sụt lún diễn ra ngày càng nhiều trong vùng và không có khả năng hồi phục. Thậm chí có nhà khoa học cảnh báo: ĐBSCL đang chìm!
“Không chỉ là câu chuyện nước ngọt mà phải bàn đến phù sa. Nói đến ĐBSCL phải nghĩ đến biển; đến lưu vực sông Mê Công. Cần thấy rằng, gạo, cá, tôm... của ĐBSCL ai ăn (đây là 3 mặt hàng chiến lược mà Việt Nam xuất khẩu ra khắp thế giới - PV), bảo vệ ĐBSCL không phải chỉ riêng cho ĐBSCL! Phải nhìn, ĐBSCL là vấn đề quốc tế” - Tiến sĩ Dương Văn Ni (Trường ĐH Cần Thơ) đặt vấn đề. Phải chăng, đó cũng là một cách để các nước trong khu vực và thế giới có phản ứng đúng chuẩn với vùng đất cung cấp nhiều lương thực, thủy sản cho khu vực và thế giới. Còn trước mắt, các nhà khoa học đưa ra khuyến cáo: ĐBSCL nên có sự chuyển dịch cơ cấu cây trồng hợp lý, bớt trồng lúa. Vì để có 1 tấn lúa, cần đến 4.500 - 5.000m³ nước! Cần phải tính toán: Đánh giá 1m³ nước được bao nhiều tiền, thay vì đánh giá trên năng suất.
Các nhà khoa học cũng chỉ ra rằng, lâu nay hạ nguồn sông Mê Công có được 3 túi nước để cân bằng một phần sinh thái. Đó là hồ Tonle Sap (Campuchia), khu vực Đồng Tháp Mười (khoảng 700.000ha) và Tứ giác Long Xuyên (590.000 ha). Hàng năm khi lũ thượng nguồn về, 3 túi nước này điều hòa nước cho ĐBSCL. Mùa lũ thì làm lũ hiền hòa, từ từ nhả nước ra bổ sung cho dòng sông Tiền, sông Hậu đẩy nước mặn. Chính vì vậy, cần phải xem xét lại việc đắp đê bao, sản xuất lúa vụ 3 ở khu vực Đồng Tháp Mười và Tứ giác Long Xuyên. Các nhà khoa học cho rằng, ĐBSCL nên chọn các giải pháp đầu tư “ít hối tiếc”, tránh đầu tư công trình lớn, thiếu hiệu quả. Khuyến khích các công trình nhỏ, cơ động, cống đập thời vụ; điều chỉnh thiết kế các hệ thống thủy lợi lớn theo đa mục tiêu...
Anh Trần Chí Tâm ngụ xã Khánh Hải, huyện Trần Văn Thời, tỉnh Cà Mau đào mương ra kênh nội đồng chờ nước Ảnh: TRÀNG DƯƠNG
“Hoang hóa, sa mạc hóa” mùa khô hạn - giờ được nói nhiều về một số vùng đất ở ven biển ĐBSCL. Nhiều người tỏ ra tiếc nuối, những kỹ năng thích ứng với thiên nhiên của người dân ĐBSCL như dùng lu, hũ, kiệu... trữ nước mưa để dùng trong mùa khô hạn đang bị quên lãng. Nhiều nhà khoa học cho rằng, câu chuyện đầu tư “ít hối tiếc” là rất quan trọng. Bởi trước đây, khi thực hiện dự án ngọt hóa bán đảo Cà Mau, khép đê bao đưa ngọt về, người dân đã cuốc đập Láng Trâm lấy nước mặn... là một bài học đắt giá.
CAO PHONG
