Năm 1961, nhằm phá thế “độc tuyến” phía Đông Trường Sơn, Đoàn 559 nhận nhiệm vụ “lật cánh” sang phía Tây, qua biên giới nước bạn Lào, mở thêm một tuyến đường chi viện mới cho chiến trường. Đường Trường Sơn Tây - trong những năm giặc Mỹ mở rộng chiến tranh đánh phá ác liệt (1965 - 1973) - ngày càng phát triển mở rộng, với nhiều loại đường khác nhau, trở thành tuyến đường vận chuyển trọng yếu nhất.
Chỉ còn những lối mòn
Đường Hồ Chí Minh ở Quảng Bình có 2 nhánh – Đông và Tây, và người ta cũng gọi nhánh Tây ấy là đường Trường Sơn Tây.
Theo tài liệu của Đoàn 559, đường Trường Sơn Tây xuất phát từ Quảng Bình, theo Đường 12A hoặc Đường 20 qua Lào và đi dọc chiều dài biên giới đến ngã ba Đông Dương (Kon Tum), hoặc qua Ratana Kiri của Campuchia.
Không thể có đường trở lại những trọng điểm ác liệt như đèo Mụ Giạ, Cổng Trời hay A-T-P…, chúng tôi đành chọn Đường 9 – qua cửa khẩu Lao Bảo – để vào đất Lào. Đi dọc chiều dài các tỉnh Savanakhet, Khăm Muộn, Salavan, Champasak, Xê Kông, Atôpư và sang đến Ratana Kiri của Campuchia, chúng tôi mong muốn tìm lại chút gì gọi là dấu tích con đường và hệ thống hậu cần phục vụ tuyến Trường Sơn Tây thời ấy.
Anh Đăm và anh Hêa Xay đang giới thiệu với PV SGGP về tuyến đường Trường Sơn Tây. Sau lưng họ là ngầm Nậm Plong (Sêlơn, Savanakhet, Lào) cách Quảng Bình 70km. Ảnh: HOÀI NAM
Ở Xêpôn – bản Đông, nơi đã nổi danh với chiến thắng lịch sử Đường 9 - Nam Lào mùa xuân năm 1971, Hêa Xay - cán bộ kiểm lâm tỉnh Savanakhet - đưa chúng tôi đi theo Đường 9 về phía biên giới Việt Nam.
Qua khỏi cầu Pa Xo Quan thuộc bản Tha Long, gặp một con đường mòn bên trái, anh bảo, đây chính là đoạn đường Trường Sơn Tây từ Lệ Thủy (Quảng Bình, Việt Nam) qua. Hêa Xay nói: Từ đây (đầu Đường 9) đến biên giới khoảng 70km, phải qua 7 chiếc ngầm. Kiểm lâm Lào vẫn thường đi tuần rừng theo đường này nhưng hiện tại chỉ đi được khoảng 40km, còn lại thì lâu ngày mưa lũ xói lở, bị cây rừng gãy đổ che kín, không đi được…
Tại bản Đông cũng có con đường chỉ rải nhựa chừng 100m, có nhà cửa dân ở hai bên, vào sâu hơn là đường cấp phối hoang vắng. Hêa Xay và Đăm – người phiên dịch tự nguyện cho chúng tôi - đều nói đó cũng là đường Trường Sơn Tây, có thể theo đi tới tận cao nguyên Bôlôven, Atôpư rồi sang biên giới Việt Nam hoặc Campuchia. Nhưng khi chúng tôi ngỏ ý muốn đi theo tuyến đường này xuống Hạ Lào thay vì đi Quốc lộ 18 thì cả hai đều bảo “không đi được. Cây rừng bít hết lối đi rồi”…
Ở Salavan, Champasak, Atôpư – những địa danh mà chúng tôi đi qua - hỏi thăm tìm dấu tích đường Trường Sơn, cũng chỉ nhận được những cái… lắc đầu. Có một vài người lớn tuổi nhớ mang máng về một con đường bộ đội Việt Nam hồi xưa với những binh trạm, trạm xá, trạm giao liên… Nhưng khi chúng tôi ngỏ ý nhờ dẫn đường tìm lại những dấu tích đó thì ai cũng bảo “làm gì còn” hoặc “đường rừng, mấy chục cây số, không vô được!”…
Không có bàn tay chăm sóc của con người, hệ thống giao thông lịch sử ấy đã hoang phế; chỉ có một số đoạn thành đường mòn cho người dân địa phương vô rừng kiếm sống...
Gặp “nhân chứng lịch sử”
Tại bản Noọng My Xay, huyện La Man, tỉnh Xê Kông (Nam Lào), chúng tôi tình cờ gặp một “nhân chứng lịch sử” - ông Bơ Nhơn, nguyên Ủy viên Trung ương Đảng Nhân dân cách mạng Lào, nguyên Bí thư Tỉnh ủy kiêm Tỉnh trưởng tỉnh Xê Kông.
Ngoài 80 tuổi, nhưng trí nhớ của ông vẫn còn rất minh mẫn. Ông kể: Khoảng năm 1962, theo chỉ đạo từ Đảng Nhân dân cách mạng Lào, ông đã vận động bà con Lào Thơng, Lào Lum… (các bộ tộc Lào - PV) chặt cây, đào đất, đá để mở ra con đường gùi thồ. Sau đó, bà con lại tiếp tục khai phá mở rộng thành đường xe vận tải. Ông gọi đó là “con đường của Bác”...
Ông cùng con rể nhiệt tình đưa chúng tôi đi theo đường 18B về phía Nam khoảng 1 km thì quẹo trái theo đường Tha Bạc qua sông Xê Kông đi tìm “con đường của Bác”. Xuống phà qua bên kia sông, ông Bơ Nhơn bảo: “Đường Trường Sơn Tây kéo dài từ Tà Ôi (Salavan) ngang K’Lưng rồi rẽ vào Đắc Chưng (Xê Kông) do Binh trạm 38 quản lý. Trên cung đường này có các trạm giao liên đường sông và Trạm Bạc (gần nhất) cách 70 km về phía hạ lưu. Còn phía bên phải hướng lên thượng lưu là Trạm Phu Con Cho. Đó là 2 địa điểm Đoàn 559 tập kết lương thực, hàng hóa, nhiên liệu cho các chiến trường miền Nam và Campuchia.
Qua sông Xê Kông, đi một quãng, ông Bơ Nhơn chỉ cho chúng tôi một nhánh của con đường Trường Sơn Tây xuyên thẳng vào cánh rừng rậm hoang sơ. Ông bảo trong chiến tranh, con đường nhỏ bé ấy đã đưa hàng triệu lượt người, hàng ngàn tấn vũ khí - xăng dầu từ Việt Nam chi viện cho các chiến trường…
Điều thú vị là sau đó ông cho chúng tôi biết, ông là người gốc Việt, tên Lê Việt Muông, quê Hội An, Quảng Nam. Năm 1948, ông cùng với một số đồng chí, được Thủ tướng Phạm Văn Đồng giao nhiệm vụ sang Lào làm “nghĩa vụ quốc tế”.
Ông đến Lào, tham gia bộ đội Pathet Lào, nhập quốc tịch Lào, lấy vợ người Lào và trở thành một cán bộ cao cấp của Đảng Nhân dân cách mạng Lào. Ông có 3 người con đều qua Việt Nam học tập và trở lại làm việc, cống hiến cho đất nước Lào…
Ưu tư đọng lại
Tuyến đường Trường Sơn Tây đang “mất tích”. Tuy nhiên điều đáng buồn hơn là không ai còn nghĩ đến đến việc lưu giữ Trường Sơn Tây như một chứng tích. Có 1001 lý do để chối bỏ trách nhiệm. Nước Lào xa xôi quá! Vốn đầu tư lớn quá! Mà đầu tư làm gì khi… không có giá trị sử dụng! Trước khi vào cuộc tìm kiếm chứng tích Trường Sơn Tây, chúng tôi tìm tài liệu trên mạng và rất tiếc, những thông tin từ các mạng chính thức như của Chính phủ, quân đội… lại rất khiêm tốn.
Nên chăng, nhân kỷ niệm 50 năm đường Trường Sơn và Binh đoàn Trường Sơn, Bộ Quốc phòng và Bộ GTVT có thể tổ chức những cuộc hội thảo hiến kế phục hồi di tích Trường Sơn, trong đó có tuyến Trường Sơn Tây trên đất nước bạn Lào? Làm sao để các thế hệ mai sau hình dung được Trường Sơn Tây không chỉ là một con đường. Đó là căn cứ địa liên hoàn với các binh trạm, hệ thống kho tàng, công binh, trạm giao liên, bệnh viện, trạm xá… tồn tại bên cạnh tuyến đường.
Hàng chục vạn người đã sống và chiến đấu như vậy nhiều năm liền để phục vụ, bảo đảm cho hàng triệu tấn hàng hóa và vũ khí đến kịp mặt trận, cả triệu lượt bộ đội hành quân vào chiến trường và trở về hậu phương. Và đã có rất nhiều hy sinh mất mát để tuyến đường này luôn thông suốt. Do vậy, cùng với việc phục dựng di tích, cũng cần tính đến việc xây dựng các đền đài tưởng niệm liệt sĩ Trường Sơn Tây ngay trên đất Lào.
Mai này, khi việc qua lại biên giới không còn trạm kiểm soát (như một số nước châu Âu hiện nay), đừng để các thế hệ công dân Việt Nam muốn đến tham quan, tìm hiểu Trường Sơn Tây và thắp một nén hương tưởng nhớ các liệt sĩ đã ngã xuống cho Trường Sơn trở thành huyền thoại, lại chỉ biết đến… Quảng Bình?!
Bài 11: “Đông - Tây hội ngộ” – Lẽ nào chỉ có vậy?
Nguyễn Đức - Hoài Nam - Minh Anh
Hôm nay 5-5 là ngày kỷ niệm 50 năm Tổng Quân ủy (sau Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ 3, đổi thành Quân ủy Trung ương) ban hành Nghị quyết về con đường vận chuyển chi viện cho miền Nam - Con đường Trường Sơn huyền thoại. Con đường có nhiệm vụ vận chuyển hàng quân sự chi viện cho miền Nam; tổ chức đưa đón bộ đội, cán bộ, chuyển công văn, tài liệu từ miền Bắc vào miền Nam và từ miền Nam ra miền Bắc. Cũng từ đó, Đoàn 559 hiệp đồng chiến đấu với các binh chủng trên từng khu vực quyết tâm “xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước” mở đường tiến vào Nam. Mọi hoạt động của đoàn trên tuyến giao liên vận tải phải chấp hành nghiêm nguyên tắc “tuyệt đối, bí mật, an toàn” với khẩu hiệu hành động “Đi không để dấu, nấu không để khói, nói không thành tiếng” nhằm tuyệt đối giữ bí mật cho con đường có ý nghĩa sống còn với sự nghiệp giải phóng miền Nam. Tính đến ngày 30-4-1975, hệ thống đường Hồ Chí Minh có tổng chiều dài trên 16.700 km với mạng lưới các tuyến ngang dọc, đường vòng, đường tránh, đường kín… xuyên cả 3 nước Việt Nam, Lào, Campuchia đi qua 10 tỉnh của Việt Nam, 7 tỉnh của Lào và 4 tỉnh của Campuchia. Trên tuyến đường ấy đã từng in dấu chân của hơn 1,5 triệu chiến sĩ vào ra chiến đấu trên các chiến trường, vận chuyển hơn 1 triệu tấn vũ khí. * * * * * Tháng 1-1961, vùng giải phóng ở Trung Lào được mở từ Xiêng Khoảng xuống Khăm Muộn, Savanakhet nối thông vùng Hạ Lào (Nam Lào) và miền Nam Việt Nam. Được hai Đảng, hai nhà nước Việt - Lào chấp thuận, Đoàn 559 đã “lật cánh” sang Tây Trường Sơn, mở tuyến chi viện trên đất bạn. Tháng 6-1963, Đoàn 559 mở thêm đoạn đường từ Bắc sông Bến Hải (Quảng Trị, Việt Nam) sang Cù Bai, A Lây Nhây, A Lây Nòi, bản Keng, bản Đông (nằm trên Đường 9-Nam Lào). Tháng 6-1964, Trung đoàn Công binh 98 bí mật vượt Đường 9-Nam Lào, vượt sông Xê Bang Hiêng mở đường. Sau 3 tháng thi công, tuyến đường từ Mường Noòng kéo dài đến Trạm Bạc (Xê Kông) đã hoàn tất. Tháng 10-1964, nhân dân các bộ tộc Lào ở Tà ôi (Salavan), Trạm Bạc (Xê Kông) hết sức ngỡ ngàng trước sự xuất hiện của Trung đoàn vận tải ô tô 265 và những chiếc phà chở xăng dầu vào Trạm Bạc. Tiểu đoàn 161 vận tải đường sông khi ấy là đơn vị chủ lực “sửa thác, nắn dòng” vận chuyển người, vũ khí, hàng hóa trên sông Xê Kông. Lễ hội “50 năm đường Trường Sơn huyền thoại” Chiều 5-5, tại TPHCM, UBND tỉnh Quảng Bình họp báo giới thiệu lễ hội kỷ niệm “50 năm đường Trường Sơn huyền thoại” (19-5-1959 – 19-5-2009) do Bộ VH-TT-DL, UBND tỉnh Quảng Bình phối hợp với Công ty CIAT tổ chức. Chương trình này sẽ được truyền hình trực tiếp trên Đài Truyền hình Việt Nam (VTV1, VTV4), Đài PT-TH tỉnh Quảng Bình. Điểm nhấn chính của lễ hội là chương trình sân khấu hóa kết hợp giao lưu với những nhân chứng lịch sử, diễn ra vào tối 16-5-2009, tại tượng đài TNXP xã Sơn Trạch, huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình. Cũng trong thời gian này, tại Đền liệt sĩ Đường 20 Quyết Thắng và hang Tám Cô sẽ diễn ra lễ dâng hương, kính viếng hương hồn các anh hùng liệt sĩ. N.C. |
