Xã Ea Tam (huyện Krông Năng, Đắk Lắk) được xem là một Việt Bắc thu nhỏ trên Tây Nguyên. Hơn 30 năm qua, đồng bào Việt Bắc đã đưa nhau vào sinh sống, định cư tại đây. Truyền thống văn hóa đặc sắc của đồng bào Việt Bắc cũng theo họ đến vùng đất mới và in dấu trên mảnh đất Tây Nguyên.
Chị Nông Thị Sao làm lễ cúng thổ công cho thôn Tam Hiệp.
Cuộc “thiên di” văn hóa
Xã Ea Tam có hơn 2.000 hộ dân với khoảng 10.000 nhân khẩu, nhưng trong đó người đồng bào Việt Bắc chiếm tới hơn 90%. Những năm trước đây, đồng bào Việt Bắc (Tày, Nùng, Dao, Mông…) ở các tỉnh Cao Bằng, Lạng Sơn, Hà Giang, Sơn La, Điện Biên, Thái Nguyên… đã vào đây bằng nhiều con đường khác nhau và người ta thường gọi họ là dân di cư tự do. Nhưng bây giờ, họ đã trở thành chủ nhân về cả văn hóa lẫn kinh tế - xã hội của vùng đất này.
Chúng tôi về mảnh đất này trong những ngày diễn ra lễ hội văn hóa dân gian Việt Bắc lần thứ 5 (được tổ chức tại xã Ea Tam từ ngày 13 đến 15-2). Hàng ngàn đồng bào Việt Bắc sống ở Tây Nguyên cũng tìm về đây trong những bộ trang phục truyền thống của dân tộc mình.
Theo ông Nguyễn Đại Hà (nguyên Chủ tịch UBND xã Ea Tam), hơn 60 năm trước, Việt Bắc và Tây Nguyên đã kết nghĩa tình anh em gắn bó keo sơn. Sau ngày đất nước được giải phóng, nhiều cựu chiến binh đồng bào Việt Bắc từng chiến đấu ở Tây Nguyên cũng trở lại đây lập nghiệp.
Ông Nguyễn Đại Hà nói rằng, có những cựu chiến binh của Trung đoàn Việt Bắc từng chiến đấu ở Tây Nguyên đã đưa gia đình vào mảnh đất Ea Tam sinh sống, định cư. Họ quen sống với núi rừng, vì thế khi mới vào đây, họ làm rẫy và sinh sống tại những cánh rừng trên đồi núi cao.
Cũng có người vào đây vì nghe những người đi trước khi về thăm quê bảo rằng đất đai ở Tây Nguyên màu mỡ, dễ canh tác. Sau đó, họ vào đưa cả gia đình cùng người quen vào đây. Song hành với cuộc “di dân tự do” của đồng bào Việt Bắc, những truyền thống văn hóa của họ cũng đi vào mảnh đất Ea Tam. Những cây đàn tính, bộ áo chàm, điệu hát then, món bánh cuốn… cũng theo đó hiện diện ở đây.
Gìn giữ truyền thống
Cuộc sống đồng bào Việt Bắc ở Ea Tam nay đã no ấm và đầy đủ hơn xưa, những ngôi nhà xây to lớn xuất hiện ngày càng nhiều, nhà nào cũng có xe máy đi lại và điện thoại di động để liên lạc. Nhưng họ vẫn gìn giữ được rất nhiều nét văn hóa truyền thống của cha ông để lại. Cứ vào mỗi sáng sớm, người dân ở đây lại tìm đến những quán bánh cuốn trứng (món đặc sản của Việt Bắc - PV) để thưởng thức hương vị quê nhà.
Theo ông Nguyễn Đại Hà, trong xã hiện có 5 quán bán bánh cuốn trứng rất ngon, mỗi khi có bạn bè từ xa tới thăm ông lại dẫn họ ra ăn sáng tại đây. Mặc dù không phải là người Việt Bắc, nhưng ông Hà rất “kết” món ăn này.
Khi chúng tôi đến quán bánh cuốn trứng nằm ngay trung tâm xã của chị Đinh Thị Lý, có hàng chục thực khách cũng đang ngồi đợi món ăn. Hầu hết họ là người Việt Bắc sinh sống trong xã và có cả những người Việt Bắc từ nơi khác tới.
Trên nồi gang to đùng bịt vải, chị Lý thoăn thoắt tráng bánh cho thực khách. Bếp củi đỏ rực cùng cái nắng sớm làm mồ hôi chảy ròng trên khuôn mặt chị, nhưng chị vẫn đon đả nở nụ cười cùng khách. Trong chờ đợi, chẳng thấy ai phàn nàn gì cả. Họ cười đùa rộn rã, hỏi thăm sức khỏe và gia đình của nhau sau một năm gặp lại.
Anh Giàng A Pừu từ Đắk Nông về đây tham gia lễ hội văn hóa dân gian Việt Bắc vui vẻ nói: “Mình vui lắm, về đây được gặp đồng hương và ăn món ăn của quê mình. Năm sau mình sẽ đưa vợ con về đây tham gia lễ hội này cho biết”.
Đợi khoảng 30 phút, cuối cùng chúng tôi cũng được thưởng thức món bánh cuốn trứng đặc trưng của đồng bào Việt Bắc. Bột gạo, thịt bằm và những quả trứng được bỏ trong nước lèo đã làm thành món ăn buổi sáng thú vị.
Chị Lý cho biết, bí quyết làm món bánh này được truyền lại từ đời cha ông của mình. Sau khi vào đây lập nghiệp, gia đình chị vẫn làm món bánh này bán vào mỗi sáng sớm cho đồng bào Việt Bắc. “Không riêng gì người Việt Bắc chúng tôi, trong xã ai cũng thích ăn món này. Bây giờ gia đình làm bánh bán cả ngày luôn chứ không chỉ vào buổi sáng như trước đây”, chị Lý nói.
Đi cùng đồng bào Việt Bắc vào mảnh đất Ea Tam còn có cả những truyền thống tín ngưỡng thờ cúng thần linh. Mỗi khi muốn cầu an, cúng sức khỏe, cúng thổ công… họ lại tìm đến chị Pựt Slao (Pựt là cách gọi thầy cúng của đồng bào Tày, Nùng - PV).
Chị Pựt Slao (41 tuổi, tên thật là Nông Thị Sao) kể rằng mình được truyền nghề từ đời cha từ năm 13 tuổi. Không phải ai cũng làm được cái nghề này mà theo chị Slao thì phải có “cái duyên với thần linh”. Trong khi đó, họ chỉ được ăn thịt gà, thịt heo và ăn chay vào ngày mùng 1, ngày rằm hàng tháng. Mặc dù không được học cái chữ, chị Slao vẫn thuộc hàng trăm bài dân ca và bài cúng của đồng bào mình.
“Ai nhờ thì mình cúng, ai cho gì thì mình nhận chứ không lấy phí gì cả. Làm nghề này phải có tâm thì thần linh mới ủng hộ cho mình”, chị Slao tâm sự. Nói chuyện với chúng tôi được một lúc, chị phải đi cúng thổ công cho thôn Tam Hiệp ở miếu thờ nằm cạnh cây đa thiêng giữa đồng.
Cứ vào rằm tháng Giêng năm nhuận, thôn này lại mời chị đến làm lễ cúng thổ công cầu mưa thuận gió hòa, sức khỏe dồi dào, làm ăn thuận lợi… Khi chị đến nơi, hàng trăm người dân xã Ea Tam đã tập trung về đây mổ heo, thịt trâu và đợi chị đến cúng.
Lễ hội Việt Bắc
Truyền thống đồng bào Việt Bắc mang theo vào mảnh đất Ea Tam còn có những điệu hát then và cây đàn tính. Trong cuộc vui tại đám cưới, đám hỏi, đám mừng thọ…, họ cùng nhau cất lên những điệu then truyền thống của đồng bào mình cùng tiếng đàn tính vui nhộn.
Nhận thấy những nét truyền thống văn hóa Việt Bắc ở xã Ea Tam cần được bảo tồn và phát triển, vào năm 2009, ông Nguyễn Đại Hà (lúc đó làm Chủ tịch UBND xã Ea Tam) đã đề xuất huyện và tỉnh tổ chức một lễ hội văn hóa dân gian Việt Bắc tại đây.
“Tôi thấy những truyền thống văn hóa đồng bào Việt Bắc rất hay và cần phải được gìn giữ cho con cháu của họ. Vì thế, xã đã đề xuất huyện và tỉnh phải tổ chức một lễ hội văn hóa dân gian Việt Bắc vào rằm tháng Giêng hàng năm để họ được tụ họp về đây vui chơi, ca hát và giao lưu với nhau”, ông Hà chia sẻ.
Vào ngày 28-2-2010, UBND huyện Krông Năng đã tổ chức lễ hội văn hóa dân gian Việt Bắc lần thứ nhất tại xã Ea Tam. Hàng ngàn đồng bào Việt Bắc sinh sống trên mảnh đất Tây Nguyên đã hồ hởi về đây tham dự lễ hội này. Những nghi lễ, trò chơi văn hóa dân gian Việt Bắc như: Lễ cúng thổ công, hội tung còn, nấu rượu ngô men lá, kéo co, bắn nỏ… được người dân hào hứng tham gia.
Ngay cả Đoàn ca múa nhạc Cao Bằng cũng vào đây biểu diễn những tiết mục truyền thống của Việt Bắc phục vụ đồng bào tham gia lễ hội. Ngay sau thành công đó, UBND xã Ea Tam đã đề xuất UBND huyện bổ sung quy hoạch và xây dựng Chợ văn hóa Việt Bắc - Chợ tình Ea Tam.
Nhưng sau đó, lễ hội này không được UBND huyện Krông Năng tổ chức với quy mô lớn như thế nữa và đề án xây dựng Chợ văn hóa Việt Bắc - Chợ tình Ea Tam cũng giậm chân tại chỗ. Vì thế, những lễ hội văn hóa dân gian Việt Bắc tiếp theo đó dần dần bị phai nhạt bản sắc và đi vào thương mại hóa vì xã thiếu kinh phí tổ chức.
Tại lễ hội văn hóa dân gian Việt Bắc lần thứ 5, UBND xã Ea Tam đã cho những trò đỏ đen và lô tô vào lễ hội để thu tiền trang trải cho chi phí tổ chức. Khi chúng tôi thắc mắc tại sao đưa lô tô vào lễ hội này, ông Nguyễn Ngọc Thuận (Chủ tịch UBND xã Ea Tam) hồn nhiên trả lời: “Không có lô tô sao vui được?”. Hy vọng, những hình ảnh phản cảm đó sẽ không còn xuất hiện trong những lễ hội văn hóa Việt Bắc lần sau tại xã Ea Tam.
CÔNG HOAN
