Men theo những con đường hẻm nhỏ ngoằn ngoèo chạy dọc ven bờ sông Cái Cá (thuộc khóm 7 phường 2 thị xã Vĩnh Long), chúng tôi tìm đến với ngôi làng mà người dân Vĩnh Long vẫn quen gọi: Làng… không dấu vân tay.
- Nghề của các... đầu ngón tay
Tại một cơ sở đan cần xé trong làng nghề... không dấu vân tay.
Ít ai biết được làng nghề đan cần xé này có từ bao giờ vì nó đã có mặt ở Vĩnh Long này từ hồi xưa lắm. Còn theo các cụ cao niên kể lại thì tổ tiên là người Hoa, di cư từ vùng Quảng Ngãi vào Vĩnh Long lập nghiệp thuở xa xưa, rồi lập làng và sinh sống bằng cái nghề đã mang theo từ quê hương.
Vì lẽ vậy, cuộc sống của người dân, phong tục tập quán dẫu có ảnh hưởng nhiều của người Việt nhưng vẫn mạng đậm dấu ấn của người Hoa. Những dòng tộc đã gắn bó cùng với ngôi làng này như Tăng Giang, Lạc Mạnh Đăng, Huỳnh Tâm...
Các công đoạn làm cần xé do các người thợ ở đây gọi cũng rất Hoa: làm tẩy, hỉ mịt, xó lò, hỉ nan, nẩu dình... Mọi công đoạn làm việc ở đây đều làm hoàn toàn thủ công bằng tay nhưng lại chuyên môn hóa theo từng khâu rõ ràng: chẻ nan, vuốt nan, đan mễ (đan phần dưới của cần xé)... Điểm đặc biệt nhất là sự vận dụng của các đầu ngón tay.
Để gia nhập vào nghề và trở thành thợ chính đòi hỏi mỗi người phải học hàng tháng trời. Đan cần xé không cầu kỳ nhưng cái khó chính là làm sao để cho sản phẩm chắc, ít vẹo, các mối đan phải đều nhau và khoảng cách giữa các khe hở vừa vặn, không quá to cũng không quá nhỏ… Những người mới vào nghề, trong ngày đầu tiên tập chẻ nan, vuốt nan, đôi tay của người học phải rớm máu liên tục. Nếu ai vượt qua được một vài tháng đầu “thử việc” thì coi như đã thành nghề.
Để làm được một cần xé hoàn chỉnh, người thợ trải qua nhiều công đoạn kháù phức tạp, đòi hỏi sức chịu đựng và lòng kiên nhẫn. Bước đầu tiên họ phải chẻ cây trúc còn nguyên cây dài ra thành nhiều nan nhỏ và đều nhau. Tiếp đó, dùng dao chuốt từng cọng nan cho thật láng và dẻo. Ở công đoạn này, người thợ phải thật khéo léo và tỉ mỉ, nếu chỉ sơ ý một chút là có thể đổ máu như những ngày đầu học việc vì độ sắc bén của trúc. Kế đến là công đoạn đan mễ. Ở công đoạn này bắt buộc người thợ phải vận dụng tất cả các ngón tay để khâu các cọng nan lại với nhau tạo thành hình sản phẩm.
Công đoạn quan trọng nhất quyết định đến chất lượng của chiếc cần xé bán ra chính là công đoạn ghim quai. Do đó, những người đảm nhận công đoạn này đòi hỏi phải có sức khỏe thật tốt, các đầu ngón tay cũng phải chịu được lực mạnh. Cũng chính vì vậy, tất cả những người làm ở công đoạn này đều bị chai sần các đầu ngón tay, lâu dần theo thời gian, dấu vân tay của họ cũng bị “phai” đi vì nghề. “Muốn biết ai có thâm niên trong nghề lâu, chỉ việc nhìn vào các đầu ngón tay là thấy ngay” - anh Bảy Dũng, một thợ trẻ cho chúng tôi biết.
Càng làm, dấu vân tay càng mờ dần nên mỗi lần địa phương có thông báo làm giấy chứng minh là nhiều người buộc phải nghỉ làm vài tuần đến cả tháng trời, để tay có… hoa tay trở lại. Ông Mai Văn Bé, Phó chủ tịch phường 2 cho biết: “Mỗi khi có đợt làm giấy là chúng tôi phải thông báo từ rất sớm cho làng nghề này biết để mọi người nghỉ ngơi cho dấu tay… mọc trở lại”. Anh Phạm Văn Hùng, một người thợ của làng cười: “Tui làm nghề này từ hồi bé tí. Nghe địa phương thông báo làm giấy, hai vợ chồng phải đổi công việc cho nhau, vợ đan còn chồng… giặt quần áo, nội trợ hơn nửa tháng trời để đợi cho dấu vân tay xuất hiện trở lại”.
- Làng nghề đang dần mai một
Tuy công việc vất vả, thu nhập không cao nhưng rất nhiều người dân vẫn gắn bó với nghề, có nhiều người đã gắn bó với nghề đan cần xé này hơn nửa thế kỷ. Thế hệ này nối tiếp thế hệ khác truyền nghề lại cho nhau để giữ nghề của tổ tiên. Thu nhập trung bình hiện nay của mỗi thợ làm nghề này khoảng 30.000 đồng/ngày. Cả làng hiện có hơn 50 hộ có đầu tư vật liệu (trúc) rồi thuê nhân công đến làm, hàng chục hộ khác mang vật liệu ở các cơ sở về làm tại nhà với mức thù lao tính theo sản phẩm.
Ông Ba Châu, chủ một cơ sở đan tâm sự: “Mặc dù thu nhập không cao lắm, nhưng cũng chính nghề này đã thể hiện tinh thần tương trợ giữa người dân trong xóm, góp phần giải quyết công ăn việc làm, giúp nhau thoát nghèo”. Thế nhưng cũng theo ông Châu, điều mà nhiều người thợ của làng nghề này đang băn khoăn đó là dấu hiệu mai một đã bắt đầu lộ rõ. Bởi lẽ, tình trạng trái cây nội địa liên tục rớt giá nên nhiều nhà vườn đã chuyển sang canh tác cây trồng khác, dẫn đến việc tiêu thụ cần xé ngày càng giảm đi. Cây trúc miền Tây-loại trúc để làm nên cần xé ngày càng ít và giá cả cũng đang lên khiến cho thu nhập của người làm nghề bị ảnh hưởng rất lớn.
“Người thợ làng nghề rất mong có một hướng mở mới cho nghề đan cần xé này để người dân vẫn có thể sống được với cái nghề gia truyền đã mấy trăm năm qua !” - ông Ba Châu nói đầy hy vọng khi chia tay chúng tôi. Vâng, tin chắc rằng làng nghề độc đáo này sẽ không bị mai một và những người thợ “không dấu vân tay” sẽ còn gắn bó với cái nghề đã nuôi sống bao đời người dân nơi đây.
HOÀNG HIỆP - NGUYÊN BÁ
