Khá lâu rồi tôi không về Cát Tiên (huyện Cát Tiên, tỉnh Lâm Đồng), lâu lắm không được ăn một bát cơm gạo ruộng mộc mạc thơm cả mùi bùn đất đồng chiêm cùng những con cá rô thiên nhiên chính hiệu ở mảnh đất lắm nghĩa tình nhưng từng là rốn lũ khắc nghiệt bên dòng sông Đồng Nai.
Cũng quá lâu không được xoay cần rượu thơm nức cùng các già làng người Mạ sống heo hút tại thôn Năm (xã Đồng Nai Thượng, huyện Cát Tiên) ở vùng lõi Vườn quốc gia (VQG) Cát Tiên.
1. Con lộ vào huyện từng là tuyến đường rừng “trần ai” ngổn ngang đá tảng, đấu nối với quốc lộ 20 ở ngã ba mang địa danh người Mạ - Madaguoi, chỉ dài hơn 40km và giờ đây đã thảm nhựa phẳng phiu, chạy uốn lượn qua từng cánh rừng, từng con dốc xanh bóng cây lãng mạn.
Hơn 20 năm trước, sự phát hiện ra di tích khảo cổ học này được xem như một bất ngờ lớn của giới khảo cổ học Việt Nam. Lần đầu tiên ở nước ta, một di tích khảo cổ học tầm cỡ do chính người Việt phát hiện và tổ chức khai quật. Đến cuối tháng 9-1997, Bộ Văn hóa Thông tin đã chính thức công nhận Cát Tiên là di tích lịch sử, văn hóa, nghệ thuật quốc gia. Qua 8 lần khai quật, hàng ngàn hiện vật quý và độc đáo được phát hiện tại đây với những mẫu tượng Linga và Yoni - biểu tượng của tín ngưỡng phồn thực trong đời sống tâm linh của cư dân cổ xưa; nhiều bức tượng phúc thần Ganesa, Siva, Uma... bằng các chất liệu như gốm nung, đá quý, thủy tinh, kim loại, ngà voi... Đặc biệt, tại đây các nhà khảo cổ còn phát hiện được 113 lá vàng với kỹ thuật vẽ nổi và khắc chìm, miêu tả những chủ đề tôn giáo thần bí, những hình ảnh nam thần, nữ thần, vũ nữ, chiến binh... hết sức điêu luyện.
Hoang dã và hấp dẫn là tiềm năng du lịch sinh thái ở thượng nguồn sông Đồng Nai
Mấy chục năm địa chỉ khảo cổ này lộ phát, giá trị tuyệt diệu về những gì được phát hiện của văn hóa cư dân cổ đã giúp người ta thay đổi nhãn quan khi đánh giá về trầm tích vùng quê nhiều lam lũ này. Địa danh mang mỹ từ Cát Tiên này không chỉ có gạo đặc sản, cá lăng “khủng” dưới sông Đồng Nai hay tình người bền chặt của lớp lớp di dân đến bên người Mạ, S’Tiêng bản địa. Trầm tích miền đất nằm ở mé Bắc của chiến khu miền Đông còn ẩn chứa cả những địa tầng văn hóa tuyệt diệu, có đủ khả năng cuốn hút và cả thách thức những nhận định, đánh giá của giới khoa học hậu thế. Những lá vàng với vô số họa tiết tinh xảo hay cặp biểu tượng sinh thực khí Linga - Yoni “khổng lồ” nhất Đông Nam Á được phát hiện ở Cát Tiên, có lẽ cũng mới chỉ là “phần lộ thiên của một cánh đồng mênh mông trầm tích”? Điều mà tiền nhân “thách thức”, gửi lại cho hậu thế như vậy, xin được để các khoa học gia tỏ tường.
2. Đi tìm để thỏa mãn cảm xúc trọn vẹn trên những địa tầng văn hóa Cát Tiên - Đồng Nai Thượng, chúng tôi may mắn được trò chuyện cùng một đại lão S’Tiêng sống hơn một thế kỷ giữa rừng già. Già làng Điểu Đoi, 108 tuổi, nói: “Ờ, từ thời ông bà đã kể là xưa lắm, xưa lắm đã có những người giỏi sống ở vùng rừng này. Họ đã xây dựng nên nhiều thứ quý giá lắm nhưng nay đã chìm trong lòng đất rồi…”. Câu chuyện văn hóa bản địa đã đưa người hóng chuyện như tôi trở về một “trầm tích khác”, hào hùng gắn liền với những chiến công lẫy lừng, từng làm quân thù khiếp đảm của cả vùng Chiến khu Đ. nức tiếng thuở dân tộc còn lầm than bởi nạn ngoại bang xâm lược. Thế hệ du kích từng tham gia kháng chiến chống Pháp từ thời già Điểu Đoi còn là đội trưởng điều hành giữa rừng già Bơh xăh lou xiên, nay chỉ còn đếm trên đầu ngón tay bởi phần lớn họ đã về với đất mẹ. Nhưng đội ngũ cựu chiến binh tuổi đời “U.60”, từng được biên chế vào các đơn vị quân chủ lực chính quy trong kháng chiến chống Mỹ, chỉ riêng 5 buôn của xã Đồng Nai Thượng hiện đã có gần 120 người.
Giữa bốn bề bát ngát đại ngàn, réo rắt gió rừng quyện thành âm thanh tựa như tiếng vọng, tiếng hú từ cõi xa xăm của vùng lõi VQG Cát Tiên, tôi còn được nghe chị Năm Lôi kể về những cuộc chiến như huyền thoại của nhóm tộc người Mạ, S’Tiêng. Với một bên con mắt gần như đã hỏng do bom đạn thời chiến và một bên đã yếu theo tuổi tác, dũng sĩ diệt Mỹ Điểu Thị Lôi (tên đầy đủ của chị Năm Lôi) vẫn hào sảng kiểu rừng núi: Khoảng năm 1967, vùng dân cư S’Tiêng của mình chỉ có chừng hơn chục nóc nhà dài nhưng là nơi đặt chân và hoạt động của Khu ủy Khu VI và Tỉnh ủy Đồng Nai Thượng, nên bị địch tập trung truy quét, chà xát. Chúng lập cả sân bay dã chiến và dùng trực thăng vận mang khí tài, chiến xa lên đây để lùng bắn cán bộ kháng chiến của ta.
Và để minh chứng cho tinh thần quật cường của những người thiểu số trước sự tàn ác, man rợ của quân thù, chị Năm kể tiếp: Trong những ngày triển khai chiến lược chiến tranh cục bộ, Mỹ và chính quyền chế độ cũ đã điều lên xã Đồng Nai Thượng (ngày ấy là thôn 5 xã Tiên Hoàng) hơn 40 lính Mỹ và lính đánh thuê. Một đêm rừng âm u, chúng đã xua quân vây ráp toàn bộ những nóc nhà dài với ý định thảm sát. Nắm bắt được âm mưu của địch, cán bộ kháng chiến và đội du kích người S’Tiêng đã mai phục đánh chặn hậu để bà con tản vào rừng lánh nạn an toàn. Khoảng 1 giờ sau, không bắt giết được người nhưng chúng vẫn nổ súng bắn heo, trâu, bò của đồng bào. Tiếc tài sản của buôn làng, Điểu Đoi và Điểu Thị Lôi đã ôm súng trở lại buôn đánh tháo cho... đàn gia súc chạy vào rừng.
Du kích Điểu Đoi ngày ấy, giờ vẫn không thể quên chi tiết khi nhớ lại trận đánh hơn nửa thế kỷ trước. Ông hồi tưởng: Tôi và Năm Lôi chỉ có hai khẩu súng trường nhưng vẫn thay nhau nhả đạn và luồn rừng lắt léo để dụ tụi nó sa hầm chông. Vừa chạy vừa bắn vu hồi nhưng vẫn hạ được gần chục tên da trắng cao lênh khênh và trang bị tận răng.
Sau trận “đánh tháo gia súc” nói trên, chị Điểu Thị Lôi đã được thưởng “nóng” danh hiệu Dũng sĩ diệt Mỹ cấp 2 và được nữ tướng Nguyễn Thị Định gửi tặng một khẩu súng cùng chiếc khăn rằn Nam bộ chính hiệu. Khẩu súng kỷ niệm ngày ấy đã theo chị Năm mãi cho đến ngày chị trở thành đại biểu Quốc hội sau những năm hòa bình lập lại. Còn những du kích kiên dũng người S’Tiêng ở rừng già khi ấy như được tiếp thêm sinh lực sau chiến thắng không cân sức của những người con chất phác của núi rừng.
3. Bên kia dòng Đồng Nai, chỉ khoảng vài phút chim trời sải cánh, VQG Cát Tiên đã hút hàng chục ngàn du khách khám phá mỗi năm. Bà con vùng các xã Tà Lài, Phú Lập, Nam Cát Tiên… của huyện Tân Phú - Đồng Nai đã ăn nên làm ra từ dịch vụ lưu trú và “Stay home”. Bên này sông là Cát Tiên với tiềm năng sinh thái, vẫn đang có ý tưởng về tour, sự mơ ước của người dân lam lũ nơi còn hun hút rừng núi hoang vắng.
Những người vùng Nghĩa Bình cũ (nay là các tỉnh Quảng Ngãi, Bình Định - PV) “mang” cả tên xã, tên làng trong những chuyến di dân qua nhiều đợt vào với Cát Tiên và cùng những cư dân bản địa vẫn đang mong lắm ngày quê mình sẽ ít “màu” lam lũ và bát ngát hơn màu xanh trù mật.
SƠN TÙNG
