Năm 2003, Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn quốc gia đã xuất bản giới thiệu những công trình của Giáo sư Trần Văn Giàu được Nhà nước tặng giải thưởng Hồ Chí Minh gồm 3 tập lớn dày trên 4.000 trang. Qua những công trình được giải thưởng Hồ Chí Minh và nhìn lại toàn bộ những sách của anh đã được xuất bản, tôi thấy anh có những ưu điểm rất hiếm có ở nhiều nhà khoa học, những ưu điểm mà bản thân tôi vẫn cố gắng học tập.
Hôm nay, tôi viết mấy trang này, cũng chỉ mong ghi lại một vài cảm nghĩ, rút ra từ trong mối quan hệ riêng tư giữa Giáo sư Trần Văn Giàu và tôi cách đây vừa tròn 60 năm. Với những tình cảm riêng tư ấy, tôi sợ không được khách quan nên chỉ nêu lên những nhận định có thể thấp hơn so với những giá trị đích thực của Giáo sư ở cả con người và tác phẩm.
1. Có lẽ chưa có một người nào ở Việt Nam đã viết nhiều như Giáo sư Trần Văn Giàu. Không những viết nhiều mà một điều cần nói ở đây là những sách do Giáo sư viết đều tự mình ghi chép lấy, tự mình thức khuya dậy sớm để viết đi, viết lại từng câu, từng chữ. Đối với những cuốn sách mà Giáo sư chủ biên, thì cũng phải nói thêm rằng Giáo sư bao giờ cũng thực sự là linh hồn của cuốn sách, bao giờ cũng tự mình soạn thảo đề cương, bao giờ cũng nêu lên những ý kiến quan trọng nhất, bao giờ cũng chỉ đạo sát sao và tỉ mỉ đối với từng công việc. Trình độ uyên bác và cách thức làm việc như thế là một tấm gương sáng cho giới khoa học xã hội, tấm gương không dễ noi theo.
2. Là một trí thức có nhiều hiểu biết uyên thâm trên nhiều lĩnh vực của khoa học và đời sống, hơn 60 năm hoạt động khoa học, Giáo sư Trần Văn Giàu đã kết hợp nhuần nhuyễn giữa khoa học và cách mạng, trước hết là kết hợp giữa lý luận Mác - Lênin với phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân và nhân dân lao động ở Việt Nam và trên thế giới. Những công trình đồ sộ của Giáo sư chứa đựng nội dung hết sức phong phú về trí tuệ của dân tộc và thời đại. Người ta thường nói về hiện tượng văn, sử, triết bất phân trong di sản trí tuệ ở Việt Nam và ở nhiều nước phương Đông. Người ta thấy rõ điều này qua các tác phẩm của Giáo sư Trần Văn Giàu. Các tác phẩm về sử học của Giáo sư đều có sự hấp dẫn của văn và chiều sâu của triết. Ở Giáo sư, trong văn có triết, trong triết có văn. Cả hai đều được lý giải vững vàng, gắn liền với sự chứng minh của sử học.
3. Tính chiến đấu là một nhân tố thường trực trong mọi tác phẩm của Giáo sư Trần Văn Giàu. Là một người cộng sản hiến dâng cả cuộc đời cho lý tưởng của mình, tinh thần chiến đấu của Giáo sư không chỉ thể hiện trong lĩnh vực chính trị mà nó còn thấm vào những trang giấy, ngay cả trong những trang viết về thời kỳ xa xưa nhất của lịch sử dân tộc. Là một người chiến sĩ cách mạng, trong hoạt động khoa học, Giáo sư trân trọng những sự kiện lịch sử, thẩm xét công minh và nghiêm khắc đối với các sự kiện và nhân vật lịch sử. Điều này thấy rõ trong các tác phẩm sử học của Giáo sư. Người ta có thể viết nhiều trang, in nhiều sách nhưng rất khó tránh những sự kể lể dài dòng, sự mô tả vô ích, sự luôn luôn lặp lại mình một cách không tự giác. Ở Giáo sư Trần Văn Giàu có một điều cần phải nêu lên và nhấn mạnh là trong tất cả tác phẩm của mình, Giáo sư đều để lại trong đó một dấu ấn của riêng mình, một phát hiện mới và những quan điểm đầy thuyết phục thể hiện sự thống nhất, hoàn chỉnh giữa tính chiến đấu và tính khoa học.
4. Giá trị khoa học và ảnh hưởng xã hội của các tác phẩm của Giáo sư Trần Văn Giàu.
a. Tuyên truyền, phổ biến triết học Mác - Lênin. Sau ngày toàn quốc kháng chiến, Giáo sư Trần Văn Giàu đã nói chuyện và giảng dạy nhiều nơi ở Việt Bắc về chủ nghĩa Mác - Lênin. Đặc biệt phải nói tới lớp giảng dạy về duy vật biện chứng và duy vật lịch sử ở Nha Thông tin trong thời gian Giáo sư làm Tổng Giám đốc nha này. Những bài giảng ấy đã được tốc ký và in thành 3 tập: Biện chứng pháp, Vũ trụ quan và Duy vật lịch sử. Về sau, 3 tập này được sắp xếp lại và đưa Nhà xuất bản Xây dựng in thành 3 cuốn sách cùng tên vào năm 1995. 3 tập bài giảng ấy đã giúp cho những người bước đầu đi vào chủ nghĩa Mác - Lênin, coi như sự dẫn nhập để đi vào học thuyết cách mạng này.
b. Lịch sử chống quân xâm lăng: Bộ sách gồm 3 tập dày gần 1.000 trang do Giáo sư Trần Văn Giàu một mình viết và xuất bản năm 1956 - 1957 là bộ sách được phổ biến kịp thời, cổ vũ tinh thần đấu tranh bảo vệ đất nước giữa lúc quân Mỹ trực tiếp can thiệp vào miền Nam. Ý nghĩa đó đối với xã hội rất quan trọng.
c. Lịch sử giai cấp công nhân Việt Nam: Sau khi hòa bình lập lại, vai trò của giai cấp công nhân càng trở nên trực tiếp quan trọng trong sự nghiệp vừa đấu tranh thống nhất đất nước vừa xây dựng chủ nghĩa xã hội. Giáo sư Trần Văn Giàu một mình viết bộ sách gần 1.500 trang về giai cấp công nhân Việt Nam gồm 4 tập. Đây là một đóng góp to lớn trong lĩnh vực tư tưởng, góp phần nâng cao ý thức trách nhiệm của giai cấp công nhân Việt Nam và vai trò của nó trong toàn thể nhân dân. Bộ sách này chứng tỏ cách làm việc nghiêm túc và nhận thức sắc sảo của Giáo sư về giai cấp công nhân Việt Nam. Bộ sách đã mở đầu một cách tốt đẹp cho những công trình tiếp theo của các nhà khoa học Việt Nam về giai cấp công nhân.
d. Lịch sử cận đại Việt Nam: Bộ sách này gồm 4 tập dày gần 1.300 trang cùng với cuốn Lịch sử Việt Nam dày 328 trang được xuất bản trong những năm 1957 - 1963 do Giáo sư Trần Văn Giàu chủ biên mang ý nghĩa đặt nền móng cho những công trình nghiên cứu lịch sử tiếp theo dưới ánh sáng của chủ nghĩa Mác - Lênin.
e. Miền Nam giữ vững thành đồng: Tôi đặc biệt nhấn mạnh, ở đây bộ sách đồ sộ này do Giáo sư Trần Văn Giàu cũng một mình biên soạn. Bộ sách này gồm 5 tập, dày 2.500 trang, là đóng góp lớn của Giáo sư Trần Văn Giàu, thể hiện chủ nghĩa anh hùng và ý chí kiên cường, bất khuất của nhân dân miền Nam. Bộ sách toát ra một niềm tin mãnh liệt đối với tinh thần chiến đấu của nhân dân miền Nam và dự báo một cách sáng suốt và vững chắc sự sụp đổ của chính quyền Mỹ - ngụy và sự toàn thắng của nhân dân Việt Nam. Bộ sách đầy tâm huyết này của Giáo sư Trần Văn Giàu tác động lớn đối với xã hội Việt Nam mà ít có bộ sách nào lúc đó có thể so sánh được.
g. Lịch sử tư tưởng: Bộ sách dày hơn 1.000 trang này lấy tên là Sự phát triển của tư tưởng Việt Nam từ thế kỷ XIX đến Cách mạng Tháng Tám. Một cuốn về hệ ý thức phong kiến, một cuốn về hệ ý thức tư sản. Cả hai cuốn đều trình bày đặc điểm và sự thất bại của những hệ ý thức ấy trước nhiệm vụ lịch sử. Bộ sách phân tích và phê phán sự mơ hồ của nhiều người về những quan điểm và tư tưởng của phong kiến và tư sản Việt Nam đồng thời khẳng định tính chất khoa học và nhiệm vụ lịch sử của hệ ý thức giai cấp công nhân Việt Nam. Cùng với bộ sách này cũng phải nhắc thêm đến một cuốn sách khác của Giáo sư Trần Văn Giàu: Sự khủng hoảng của chế độ Nguyễn trước 1858.
h. Về truyền thống dân tộc: Giáo sư Trần Văn Giàu còn viết một cuốn sách lấy tên là Giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam (tôi được vinh dự viết lời giới thiệu dài 40 trang cho cuốn sách này). Cuốn sách xuất bản lần đầu tiên năm 1980 và xuất bản lần thứ hai năm 1993 dày 356 trang. Trong khi phân tích và phê phán sâu sắc ý thức hệ phong kiến và tư sản trong bộ sách nói ở phần trên, Giáo sư Trần Văn Giàu lại khẳng định những giá trị tinh thần tốt đẹp của dân tộc ta trong suốt mấy ngàn năm dựng nước và giữ nước. Nghiên cứu về lịch sử tư tưởng Việt Nam lúc đó chưa có một cuốn sách nào đã được biên soạn một cách khoa học, sâu sắc như cuốn sách này của Giáo sư Trần Văn Giàu.
i. Trong thời gian gần đây, Giáo sư Trần Văn Giàu vẫn miệt mài lao động khoa học. Với tư cách là Chủ tịch Hội đồng Khoa học xã hội TPHCM, Giáo sư tập hợp xung quanh mình những nhà nghiên cứu có trình độ cao để đẩy mạnh sự phát triển khoa học xã hội gắn liền với thực tiễn sôi động của sự nghiệp phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa tại TPHCM và các tỉnh phía Nam. Giáo sư chủ trì nhiều cuộc hội thảo, chủ biên nhiều cuốn sách. Chỉ riêng về tập Địa chí văn hóa thành phố Hồ Chí Minh do Giáo sư chủ biên, gồm 4 tập khổ lớn dày hơn 2.000 trang, có thể coi như phác thảo của một cuốn Bách khoa thư về TPHCM. Bộ sách không những chứa đựng những kiến thức phong phú về thành phố mà còn cung cấp những kinh nghiệm quý báu cho việc biên soạn địa chí ở các tỉnh hiện nay.
GS VŨ KHIÊU
