Ai cũng biết đời là bể khổ
Nhiều đắng cay mới có ngọt bùi
Niềm ưu ái của con chim nhỏ
Cho tâm hồn những phút thảnh thơi...(Thơ Tân Nhân)
Ca sĩ Tân Nhân. Ảnh: C.T.
Sáng sáng, thường sau khi chơi vài bản nhạc trên đàn organ (thay cho đàn piano đã phải bán hồi khủng hoảng “giá - lương - tiền”), mẹ tôi lại lọ mọ tìm kính để đọc sách, báo... Hôm đó gần trưa, khi về tới nhà, tôi thấy mẹ vẫn còn đang đọc say sưa một cuốn sách... Đến khi bà tháo kính ra, đôi mắt ngơ ngác buồn có lấp lánh ánh nước, cầm sách lên tôi mới biết đó là cuốn “Tân Nhân & Xa khơi” (NXB Lao động) do Châu La Việt mới gửi tặng. “Mẹ có quen biết bà ca sĩ này à?”. Linh tính mách bảo điều gì đó, tôi dè dặt hỏi. Mẹ tôi lặng lẽ gật đầu.
Tôi hào hứng gạn hỏi. Mẹ tôi như nhìn vào một nơi rất xa. Lúc sau, bà mới chậm rãi kể lại. Và đó là những điều mà lần đầu tiên tôi mới được nghe từ mẹ tôi, giúp tôi lý giải được phần nào cái bí ẩn đeo đẳng tôi suốt mấy chục năm ròng về sức cuốn hút của một giọng hát từng làm rung động đến mê mẩn bao thế hệ người Việt...
Năm đó, mẹ tôi đang theo học một lớp chuyên tu của Nhạc viện Hà Nội (giám đốc là nhạc sĩ Tạ Phước), với các giảng viên là nhạc sĩ Lê Yên, nhạc sĩ Tô Vũ... Đó là lớp nhạc lý có khá nhiều cán bộ quân đội được cử đến học, trong đó có cả nhạc sĩ đã nổi tiếng trên làn sóng phát thanh toàn quốc lúc bấy giờ.
Một buổi học, thầy Tạ Phước đưa hai học viên mới vào trân trọng giới thiệu: “Thưa các bạn, đây là ca sĩ Tân Nhân và ca sĩ Quốc Hương”. Cả lớp vỗ tay liên hồi đầy ngưỡng mộ. Khi đó, hai ca sĩ này đã là những trụ cột của nền âm nhạc nước nhà - cả trong lẫn ngoài quân đội. Không riêng mẹ tôi có ấn tượng mạnh với ngoại hình đẹp, sang trọng song rất giản dị và dễ gần của nữ ca sĩ từng qua khói lửa chiến trận từ năm 1949, cả lớp có cảm tình đặc biệt ngay với cô học viên mới có một tiếng hát đã từng “làm đắm đuối hồn người ta” (lời của mẹ tôi).
Ca sĩ Tân Nhân đã không ít lần hát trong lớp học vào giờ nghỉ, khi có lời đề nghị và tất cả đều lặng đi trước giọng hát kỳ lạ của bà. Và rất tình cờ, mẹ tôi và ca sĩ Tân Nhân được phân ở cùng phòng nội trú với nhau (dù là người ở Hà Nội cũng phải sinh hoạt nội trú tại trường). Vì vậy, mẹ tôi và ca sĩ Tân Nhân có nhiều dịp trò chuyện thân mật, nhất là khi biết mẹ tôi là em gái út của các nhạc sĩ Lê Yên, Lê Lôi, ca sĩ Tân Nhân càng tỏ lòng quý mến đặc biệt và dốc bầu tâm sự.
Ca sĩ Tân Nhân kể: “Chuyện riêng đời tớ cũng có những thăng trầm…. Cũng may là có thể vùi quên những chuyện buồn vào ca hát...”. Thế rồi, ca sĩ Tân Nhân đã hát cho mẹ tôi nghe trong căn buồng hẹp cấp 4 sơ sài. Bà hát cho một người nghe cũng bằng tất cả tinh lực nồng nàn như hát trước rất nhiều người. Bà Nhung (vợ của nhạc sĩ Huy Du) ở buồng bên cạnh liền chạy sang nghe. Rồi nhiều học viên khác cũng bỏ mọi việc lặng lẽ tới, đứng bên ngoài phòng nghe bà hát...
Có lần, bà hát mấy bài liền, rồi tới bài dân ca “Ru con Nam bộ”, chưa hết bài, bỗng dưng bà nấc lên, không hát được nữa, gục đầu vào vai mẹ tôi mà khóc như tìm thấy được niềm an ủi, cảm thông dù chốc lát, như có thể vơi bớt nỗi cô đơn, sự cay đắng của số phận rơi xuống đầu mình mà thường khi, bà buộc phải giấu đi. Nhưng tôi nghĩ, chính cái điều bà đã phải giấu đi ấy khi biểu diễn trước đông người cũng đã vô tình tạo ra sự sâu thẳm kỳ lạ trong những cung bậc âm thanh thoát ra từ niềm rung cảm đã gặp gỡ, hòa hợp được với những tình yêu lớn cùng những nỗi đau lớn của cuộc đời...
Tôi nói nhận xét này cho mẹ tôi nghe. Mẹ tôi dường như không để ý gì đến tôi, mà sống trong dòng hồi ức khó quên về tiếng hát ấy, về một thân phận phụ nữ trẻ tài hoa trong cảnh đất nước chia cắt, chiến tranh đe dọa, dòng hồi ức không chỉ thấm đượm xót thương mà còn rưng rưng cả một niềm kính phục, tự hào... Thời đó, mẹ tôi đã có ba đứa con trai nhỏ. Có lần, mấy ngày liền mẹ tôi không được về nhà, ba đứa trẻ chúng tôi nhớ mẹ, đòi bố đưa lên trường thăm mẹ. Bố tôi vốn là nghệ sĩ, lại thương con nên chiều theo lũ trẻ.
Tới cổng Nhạc viện Hà Nội, bố tôi đang trả tiền xe xích lô thì chúng tôi đã chạy ùa vào bên trong. Mẹ tôi đang ngồi học, chợt thấy ba đứa con chạy ùa vào lớp gọi mẹ ầm lên. Cả lớp được một trận cười vỡ bụng. Bố tôi không ngờ xảy ra sự việc đó, xấu hổ chạy tới vội vàng xin lỗi mọi người rồi túm áo mấy đứa tôi lôi ra, mọi người lại càng cười lớn hơn nữa.
Hôm đó, có cả bà Tân Nhân cũng chứng kiến chuyện vui này. Tôi chợt nghĩ: có một người lúc đó chắc không thể cười nổi, chính là ca sĩ - người mẹ Tân Nhân... Giờ đây, biết được câu chuyện đó, tôi càng thêm thấm thía thương Châu La Việt bạn tôi. (Tên thật của anh là Trương Nguyên Việt, lấy họ mẹ).
Do hoàn cảnh gia đình và cũng do thiếu ý chí nên mẹ tôi dù từng được sánh vai học cùng khá nhiều tên tuổi của nền âm nhạc cách mạng Việt Nam như Hoàng Việt, Tân Nhân, Quốc Hương... Sau khi tốt nghiệp, mẹ tôi chỉ làm một cô giáo dạy nhạc bình thường. Và điều đó cũng giải thích được nguyên do sâu xa sự ngưỡng mộ, lòng kính trọng của mẹ tôi đối với những tên tuổi đã cống hiến cho cách mạng bằng lao động nghệ thuật gian khổ, thậm chí bằng cả sinh mệnh...
Sau này, có dịp vào TPHCM thăm con gái, mẹ tôi đã cố gắng đến thăm chị Thu An, người vợ góa của ca sĩ Quốc Hương, cùng cô con gái chung của họ chơi đàn piano đặt bên tấm ảnh ông đang hát được phóng to bằng cả bức tường nhà và kể lại cho họ nghe ấn tượng của bà về người ca sĩ “hùng tráng” nọ. Trong nhiều năm, tôi nhớ có vài lần mẹ tôi nghe tin ca sĩ Tân Nhân biểu diễn ở Hà Nội đã cầy cục xin bằng được vé để đi xem người ca sĩ “mượt mà” này - người mà bà đã từng gọi là “người đàn bà hát” của Việt Nam để liên hệ với nữ nghệ sĩ Nga danh tiếng Ala Pugasova trong một bộ phim cùng tên...
Đọc xong cuốn sách, mẹ tôi đã được biết thêm nhiều về cô bạn gái đã học cùng và sống cùng phòng trong vài tháng ngắn ngủi. Sau khi rời lớp nhạc lý giữa chừng, ca sĩ Tân Nhân trở về cơ quan cũ, rồi vài năm sau lại vào học đại học thanh nhạc chính quy (khóa 1963-1968) tại Trường Âm nhạc Việt Nam và được tu nghiệp tại Nhạc viện Sofia của Bulgaria (năm 1969-1972). Bà đã được tặng thưởng Huân chương Kháng chiến chống Pháp hạng nhất, Huân chương Kháng chiến chống Mỹ cứu nước hạng nhất và danh hiệu nghệ sĩ ưu tú...
Và giờ đây, qua tiếng đàn của mẹ tôi, tôi chợt hiểu: ca sĩ Tân Nhân lại thêm một lần nữa làm xao động tâm hồn nhiều người - trong đó có mẹ tôi, không chỉ là những danh hiệu, những thành tựu bà xứng đáng được trao tặng mà còn là những nỗi niềm được kể lại một cách chân chất, nồng nàn qua những dòng hồi ký, những vần thơ để lại - chúng vừa bồi âm luyến láy để diễn tả thêm những giai điệu kỳ ảo trong giọng hát, vừa hé lộ cho thấy cái cội nguồn thăm thẳm của một trái tim từng vượt lên xót đau trăn trở riêng để đến với niềm say mê và khát vọng của bao con người đi qua những năm tháng gian nan...
Đạo diễn, nhà văn NGUYỄN ANH TUẤN
