Còn đâu nhà cổ, phố xưa?

Hàng loạt khu phố, biệt thự có niên đại trên dưới một trăm năm - một tài sản quý giá còn sót lại của Sài Gòn xưa, đánh dấu một bước phát triển của kiến trúc đô thị Sài Gòn-TPHCM trong quá trình xây dựng và phát triển, đang bị cơn lốc hiện đại hóa đô thị từng ngày cuốn đi…

• “Xẻ thịt” biệt thự xưa, phố cổ

Khu phố cổ của người Hoa dọc theo Bến Bình Đông (quận 8), đối diện với dãy phố Trần Văn Kiểu, một thời rất sầm uất, tàu bè vận chuyển hàng hóa tấp nập đi lục tỉnh Nam Kỳ và cả Nam Vang. Nhưng bây giờ đến đây, nếu cố ý quan sát chúng ta mới có thể nhận ra một vài nhà cổ còn sót lại. Tại Bến Bình Đông, hầu hết các ngôi nhà xưa mái ngói với lối kiến trúc của người Hoa đều đã bị đập bỏ để thay thế vào đó là những ngôi nhà hình ống cao tầng.

Bà cụ Lâm Du Chinh năm nay đã ngoài 80 tuổi, chủ nhân căn nhà 438 Bến Bình Đông cho biết, khi lớn lên đã thấy ngôi nhà này rồi, nghe nói nó có từ đời ông nội nhưng không biết chính xác từ năm nào. Ngôi nhà của cụ Chinh là một trong số ít ngôi nhà cổ nằm trong phố cổ Bến Bình Đông còn sót lại với kiến trúc mái ngói còn khá nguyên vẹn.

Anh Lâm Triết Chương, con trai cụ Chinh cho biết gia đình cũng muốn đập bỏ ngôi nhà này đi để xây nhà cao tầng cho tiện nghi hơn nhưng chưa có tiền.

Hàng loạt ngôi nhà cổ có niên đại khoảng trên 100 năm nằm trong khu phố cổ ở đường Hải Thượng Lãn Ông, Triệu Quang Phục, Châu Văn Liêm (quận 5), Đinh Hòa (quận 8), Hồ Tùng Mậu (quận 1) đang dần bị xóa sổ để thay vào đó là những ngôi nhà cao tầng. Trong số nhiều khu phố cổ của người Hoa hiện nay chỉ còn khối nhà đồ sộ (có hơn 30 hộ đang cư ngụ) nằm ở ngã tư Hải Thượng Lãn Ông - Triệu Quang Phục là được giữ gìn khá nguyên vẹn nhờ sự quản lý chặt chẽ của nhà nước.

Khối nhà này được thiết kế một trệt hai lầu, xây dựng từ trên 100 năm nay theo phong cách kiến trúc đặc trưng của người Hoa và pha chút kiến trúc của người Pháp. Nơi đây trở thành siêu thị đông dược sầm uất, thu hút nhiều khách tham quan.

Phố cổ như thế. Còn biệt thự Sài Gòn xưa cũng không khá hơn. Trong quá trình hình thành và phát triển, mảng biệt thự là một trong những nét đặc trưng của Sài Gòn xưa. Sự xuất hiện các khu biệt thự (chủ yếu ở quận 3, quận 1) đã tạo nên một nét mới cho không gian đô thị Sài Gòn- Chợ Lớn. Nhiều người đi ngang đường Phạm Ngọc Thạch (quận 3) không khỏi ngạc nhiên khi nhìn thấy một biệt thự khá đẹp tại số 68 bị “cưa đôi”.

Một nửa đã bị đập bỏ để xây cao ốc, nửa kia còn lại hiện là trụ sở của một công ty tư nhân. Theo một số kiến trúc sư, căn biệt thự này được xây dựng từ những năm 20 của thế kỷ trước, được thiết kế rất độc đáo và đáng được bảo tồn. Một biệt thự khác trên đường Phạm Ngọc Thạch ở số 42 đã bị đập bỏ hoàn toàn để xây một cao ốc.

Cùng chung số phận bị “cưa đôi” còn có Kho bạc Nhà nước trên đường Nguyễn Huệ. Đây là một công trình được xây dựng cuối thập niên 1920, hai tầng tường gạch mái ngói khá cân xứng với các vòm cuốn lớn nhỏ nhìn thẳng ra đường Nguyễn Huệ góp phần đáng kể cho cảnh quan và kiến trúc khu vực.

Nhưng hiện nay công trình này đã bị “xẻ đôi” đập bỏ ở phía sau để xây cao ốc, phía trước thì vẫn giữ nguyên hiện trạng. “Tân cổ giao duyên” chăng? Các biệt thự may mắn còn sót lại phần lớn đều bị “biến dạng” do chủ nhân của nó tự ý cơi nới để cho thuê, hoặc cho phù hợp với nhân khẩu trong gia đình được tăng lên.

• Bảo tồn như thế nào?

Cần có kế hoạch bảo tồn, nếu chậm, cơn lốc xây dựng sẽ xóa sạch phố cổ, biệt thự xưa trong thời gian không lâu. Đây là ý kiến của nhiều KTS, nhà nghiên cứu đô thị. Theo KTS Lưu Trọng Hải, đô thị là một cơ thể sống, luôn luôn có những tế bào thoái hóa chết đi và những tế bào mới sinh sôi nảy nở. Đô thị không là món đồ cổ, cũng không là một bảo tàng. Đô thị chỉ giữ lại những gì tinh túy nhất của quá khứ và những dấu ấn tiêu biểu của lịch sử.

Còn theo PGS –TS Nguyễn Minh Hòa: “TPHCM có sức sống năng động và trẻ trung buộc người ta phải mở cửa đón nhận cái mới để hội nhập, do vậy việc bảo tồn nguyên trạng và toàn bộ là điều không thể”. KTS Huỳnh Xuân Thụ (Sở Quy hoạch - Kiến trúc TPHCM) cho rằng chúng ta phải giữ gìn quá khứ bởi đó không chỉ là nhà ở đơn thuần mà nó đánh dấu bước phát triển của quá khứ. Một thành phố không có quá khứ là một thành phố có nhiều khiếm khuyết.

Khách du lịch nước ngoài đến TPHCM không chỉ muốn chứng kiến sức sống hôm nay của TP mà còn muốn biết quá khứ phát triển như thế nào. Kiến trúc đô thị là một yếu tố phản ánh khá toàn diện vấn đề này. Vì vậy chúng ta cần phải giữ gìn cái tinh túy của ngày xưa. Nếu đầu tư xây dựng lớn, cao ốc cao tầng ta nên tập trung xây dựng ở những khu vực mới như quận 2, quận 7…

Khá bất ngờ khi ông Phạm Hữu Mý, Trưởng ban quản lý Di tích văn hóa lịch sử và danh lam thắng cảnh (Sở Văn hóa - Thông tin) cho biết, hiện nay toàn TP có 54 di tích được xếp hạng cấp quốc gia, 13 di tích được xếp hạng cấp TP nhưng trong số này chưa khu phố cổ nào được công nhận là… phố cổ.

Hiện nay Sở đang lên danh mục bảo tồn (chờ xếp hạng) một số khu phố cổ thuộc khu vực quận 5 như đường Triệu Quang Phục, Lương Nhữ Học, Hải Thượng Lãn Ông… Trước mắt Sở sẽ phối hợp với chính quyền địa phương - cụ thể là Phòng Văn hóa Thông tin, Phòng Quản lý đô thị - để có hướng dẫn khi người dân có nhu cầu sửa chữa, xây mới nhà nằm trong khu phố này.

Ông Mý cho rằng cái khó trong quá trình bảo tồn phố cổ, biệt thự xưa là cần phải có cơ chế đồng thuận, bởi nhiều ngôi biệt thự xưa, nhà nằm trong phố cổ là sở hữu tư nhân. Và nếu chưa được xếp hạng thì công tác bảo tồn cũng khó khăn.

Chúng ta không thể “chậm chân” hơn nữa trong công tác bảo tồn để giữ gìn nhà cổ, biệt thự xưa của Sài Gòn. Bởi đấy là “hồn” của Sài Gòn xưa còn sót lại, nó sẽ làm tăng giá trị kiến trúc của TP, thu hút khách tham quan.

ĐỖ TRÀ GIANG