Người Campuchia quý trọng, thân thiện với khách như vậy đó. Họ luôn ứng xử hòa nhã, thích được chăm sóc người khác. Trước kia ở thôn quê Campuchia, ngoài cổng nhà luôn có một quán nhỏ đặt một vò nước đun sôi để nguội, một ít bánh để khách qua đường dừng chân nghỉ và giải khát, thưởng thức món bánh do họ làm.
Anh Phok Sam On choàng tay lên vai tôi: “40 năm đi qua thật nhanh, anh nhỉ? Tôi ngỡ như những sự việc ấy mới diễn ra hôm qua. Nỗi đau và cả vui mừng thường hiện lên trước mắt ta nên luôn tươi mới”.
Vâng, bốn thập niên đi qua như chớp mắt. Tôi vẫn ngỡ như mọi việc vừa diễn ra vì những sự kiện chấn động đến tới độ hình như mình luôn nghĩ đến. Năm 1975, khi quân Pol Pot vào thủ đô Phnom Penh, nhân dân mừng khôn tả, tưởng đâu hòa bình đã đến, sẽ được sinh sống làm ăn trong một đất nước tự do. Đâu ngờ, chỉ mấy ngày sau, chúng xua dân ra khỏi thành phố, làng mạc, đày vào các công xã. Những người được gọi là trí thức hay dính dáng tới chế độ cũ đều bị tàn sát bằng chính những dụng cụ lao động thô sơ, cuốc xẻng, dao rựa. Hồi đó, Phok Sam On mới lên 10, cha là bác sĩ, mẹ là dược sĩ nên bị giết ở công xã giữa rừng Candan. Một người dân đã đưa anh trốn khỏi công xã, nhưng rồi người ấy đã bị sốt rét giết chết, Phok Sam On lang thang đây đó. Cho tới khi quân tình nguyện Việt Nam cùng quân đội cách mạng Campuchia đến giải phóng, anh được cứu đưa về bệnh xá Trung đoàn 273, Sư đoàn 341, Binh đoàn Cửu Long. Trong công xã ở Candan, anh được đưa về Trại trẻ mồ côi Hoa Hồng nuôi dưỡng, học hành. Trại do Lữ đoàn pháo binh 71 dựng nên để nuôi trẻ mồ côi khắp nước Chùa Tháp. Thời gian ấy, không thể kể xiết số lượng trẻ mồ côi trên đất nước lấy Phật giáo làm quốc đạo này. “Tôi được bộ đội tình nguyện Việt Nam tái sinh lần thứ 2 trên đời này”, nhiều lần Phok Sam On nói với tôi vậy.
Cũng phải nói thêm, truyền thống gia đình, dòng họ đã cho Phok Sam On tính hiếu học. Sau thời gian ở Trại trẻ mồ côi Hoa Hồng, anh được chuyển về Trường phổ thông Tu Cốc học rồi vào đại học. Bây giờ, Phok Sam On đã chớm tuổi 50, là kỹ sư nông nghiệp giỏi, và có mấy tác phẩm về đất nước, con người Campuchia thời mang họa diệt chủng và hồi sinh sau cuộc cách mạng 7-1-1979.
“Tôi đã gắng hết sức mình nhưng vẫn chưa thể hiện được sự tàn bạo, tội ác của bè lũ diệt chủng Pol Pot và công ơn trời biển của quân tình nguyện Việt Nam đã cứu nhân dân, đất nước tôi khỏi họa diệt chủng để hồi sinh”, anh nói vậy.
Mấy lần gặp nhau trong hội nghị nhà văn 3 nước Đông Dương, Phok Sam On và tôi thường trò chuyện với nhau, những câu chuyện tưởng không dứt nổi. Bây giờ, tôi được trở lại nơi mình từng tham gia chiến đấu và làm báo. Đất nước Campuchia là quê hương thứ hai của tôi vì tôi đã sống những năm tuổi trẻ và rất nhiều đồng đội tôi đã hy sinh cho mảnh đất thân yêu này.
Tôi cảm ơn Phok Sam On và háo hức: “Tôi muốn đến tất cả những nơi đơn vị tôi đứng chân làm nhiệm vụ, nhưng như vậy sẽ tốn vài tháng. Nếu có thể, các anh cho đến một vài phum sóc cũng mừng lắm rồi”. Vậy là Phok Sam On dẫn tôi đến một số nơi Binh đoàn Cửu Long làm nhiệm vụ những năm 1980 của thế kỷ trước.
Giờ đây, đất nước Campuchia đã thay đổi rất nhiều, những con đường mới mở, nhà cửa vẫn là nhà sàn nhưng khang trang hơn, phố xá sầm uất hơn. Dáng người dân Campuchia vẫn ung dung, đi lại trên đường rất từ tốn, không hề chen lấn. Đường phố không có tiếng còi xe inh ỏi. Trong các nhà hàng, người ta tránh nói to, cụng ly chúc tụng om sòm. Văn hóa Phật giáo đã tạo nên bản tính người Khmer như vậy chăng?
Chúng tôi đến nhà tù Stung-cheng, nơi Pol Pot giam giữ hàng ngàn người mà chúng coi là chống đối chúng. Khi Sư đoàn 7 của Binh đoàn Cửu Long cùng một đơn vị quân đội cách mạng Campuchia tiến quân vào giải thoát cho những tù nhân còn sót lại, đã thấy vô số những bộ xương người chất ngổn ngang trong những gian nhà tôn, tường gạch xây kiên cố. Rất nhiều nhà báo quốc tế đến nhà tù cùng chứng kiến tội ác trời không dung, đất không tha của bè lũ diệt chủng. Một số nhà báo Nhật, Liên Xô dày dạn tuổi nghề, từng đến những điểm nóng trên thế giới, từng chứng kiến những tội ác bọn sát nhân, vậy mà khi đứng trước những khu chuồng giam ngổn ngang xương cốt, còn lưu lại những vết tra tấn tàn bạo, những xác người chưa kịp phân hủy và rất nhiều người quặt quẹo nằm lê lết trên sàn xi măng, họ đã không cầm nổi nước mắt, máy ảnh rung lên trong những cú bấm máy...
Sau một ngày dừng lại ở khu vực nhà tù Stung-cheng, tôi được cùng các đơn vị của Sư đoàn 7 giải phóng tỉnh Công-pông Chơ-năng, Pua-xát, đến đâu cũng thấy cảnh những thây người trên cánh đồng, trong rừng, từng đoàn người đói lả, bệnh tật, đang thoi thóp dưới vòm trời nắng gắt. Thời gian này, lương thực, thực phẩm của bộ đội cũng rất hạn chế, nhưng Bộ tư lệnh Binh đoàn Cửu Long đã lệnh cho các đơn vị phải đặt nhiệm vụ cứu sống nhân dân bạn lên hàng đầu, bớt khẩu phần của mình để không một người nào đói, bệnh tật.
Một nhiệm vụ rất quan trọng của bộ đội tình nguyện là đưa nhân dân trở về quê cũ, sử dụng mọi phương tiện để vận chuyển người dân nước bạn. Khi nhân dân trở về những phum sóc bị bỏ hoang đã 3 năm, tất cả tan hoang, nhà cửa mục nát, cỏ gai leo đến tận sàn nhà gỗ, trâu nhà hung dữ như trâu rừng, heo nhà cũng thành heo rừng hoang dã. Bộ đội giúp nhân dân dọn dẹp, dựng nhà, đào giếng lấy nước ngọt, vì những giếng trước đây lính Pol Pot đã ném đầy xác người… Vâng, bộ đội đã lao động trong nỗi đau không ngăn nổi nước mắt. Rồi một công việc cũng rất quan trọng là dựng trường học để các sư dạy trẻ em. 3 năm, biết bao nhiêu trẻ đã quá tuổi đến trường. Một núi công việc vậy mà bộ đội tình nguyện cùng thanh niên các phum sóc đã hoàn thành một cách xuất sắc.
Giờ đây, sau hơn 3 thập niên, đất nước Campuchia đã đổi mới. Con đường từ thủ đô Phnom Penh lên Công-pông Chơ-năng, Pua-xát được tráng nhựa, mở rộng. Những cây cầu gỗ trước kia được thay bằng cầu bê tông, dây văng vững chải. Khát vọng xây dựng đất nước giàu mạnh, hòa bình là vô cùng mãnh liệt.
Tôi đã đến những phum sóc mà bộ đội Binh đoàn Cửu Long từng làm nhiệm vụ. Mọi cảnh vật đã thay đổi. Tôi tự hỏi, những người dân tôi gặp cách đây 40 năm, nay cũng đã trên dưới 80 tuổi, liệu có còn không? Thời gian đồng hành con người, giúp con người trưởng thành nhưng cũng là kẻ thù của con người.
Nhưng tôi tin, với tình cảm vô tư trong sáng, sự hy sinh quả cảm của đồng đội tôi, những chiến sĩ quân tình nguyện Việt Nam ở Binh đoàn Cửu Long luôn sống mãi trong lòng nhân dân Campuchia - nơi binh đoàn tôi đi qua. Và riêng tôi, tôi cũng biết ơn nhân dân Campuchia, những người đã giúp tôi trong thời gian được tham gia làm nghĩa vụ quốc tế. Đó là sự biết ơn chân thành, không hề khách sáo.
