Đối với thế hệ trẻ ngày nay, nhà thơ Phan Duy Nhân có thể ít được nghe nói đến, nhưng đó lại là một tên tuổi nổi tiếng của thế hệ những người xuống đường trong phong trào học sinh - sinh viên (HSSV) đô thị miền Nam trước năm 1975. Ngày 5-11 tại TPHCM, Hội Xuất bản Việt Nam phối hợp với đồng đội và gia đình tổ chức giới thiệu tập sách đầu tiên trong sự nghiệp của ông: Phan Duy Nhân - Thơ và đời.
“Nhập thế một cách quyết liệt”
Nhà thơ Phan Duy Nhân tên thật Phan Chánh Dinh, còn có tên khác Nguyễn Chính, sinh ngày 6-10-1941 ở Triệu Ái, Triệu Phong, Quảng Trị. Cha làm công nhân hỏa xa ở Đà Nẵng, là một cơ sở cách mạng bí mật, nên từ nhỏ ông theo cha vào đây đi học. Sau khi đỗ tú tài 2, ông vừa đi dạy học kiếm sống vừa theo học ở Đại học Văn khoa và Đại học Luật ở Huế. Dấn thân vào con đường cách mạng, ông trở thành một trong những thủ lĩnh của phong trào HSSV xuống đường tranh đấu.
Nhà thơ Phan Duy Nhân
Sau sự kiện 76 ngày đêm của phong trào yêu nước nổi dậy làm chủ Đà Nẵng năm 1966, lúc đó Phan Duy Nhân là lãnh đạo công khai và chủ chốt, ông bị lộ phải thoát ly lên chiến khu tiếp tục hoạt động. Đầu năm 1968, ông được giao trọng trách làm Chủ tịch UBND Cách mạng lâm thời TP Đà Nẵng. Ông tham gia cuộc Tổng tấn công và nổi dậy xuân Mậu Thân, dẫn đầu cuộc biểu tình lớn chiếm trụ sở chính quyền cũ, bị địch bắn gãy chân và bị bắt ở nội đô Đà Nẵng. Ông trải qua nhiều nhà tù ở miền Nam trước khi bị đày ra Côn Đảo, đến đầu năm 1974 mới được trao trả tại Lộc Ninh theo Hiệp định Paris, trở về Khu ủy V công tác mặt trận.
Năm 1975, đất nước thống nhất, ông lần lượt giữ nhiều trọng trách về công tác dân vận, tôn giáo ở tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng, rồi ra Hà Nội nhiều năm làm quyền Trưởng ban Tôn giáo của Chính phủ trước khi về hưu sống tại TPHCM và nghiên cứu thiền học.
Bìa sách Phan Duy Nhân - Thơ và đời
Phan Duy Nhân là một tài năng thơ, sớm có thơ đăng báo ở Sài Gòn từ năm mới 15 tuổi. Bước vào con đường tranh đấu, ông dùng thơ làm vũ khí thực thi lý tưởng của mình, trong đó bài Thư gửi các bạn sinh viên sáng tác năm 1964 được xem là mở đầu cho dòng thơ yêu nước xuống đường của tuổi trẻ đô thị miền Nam. Ngoài bút danh quen thuộc Phan Duy Nhân, ông còn có các bút danh Dương Phù Sao, Thiết Sử. Thơ ông đăng nhiều trên các tạp chí Bách khoa, Văn, Văn học, Sinh viên Huế, sớm hình thành bản thảo tập Ngậm ngải tìm trầm nhưng không có cơ hội xuất bản.
Tiến sĩ Huỳnh Văn Hoa trong bài Phan Duy Nhân - một hành giả cô đơn đã viết: “Trước và cùng thời với ông, những trí thức của thập niên 60 như Trần Văn Toàn, Lữ Phương, Nguyễn Văn Trung, Lê Văn Hảo, Trần Quang Long, Ngô Kha, Hoàng Phủ Ngọc Tường, Nguyễn Trọng Văn… đều có sự lựa chọn con đường hoặc đầy gian lao, gai góc, chấp nhận mọi nguy hiểm hoặc đấu tranh bằng ngòi bút, tìm kiếm cuộc cách mạng xã hội bằng con đường không bạo lực”. Và cũng theo nhà nghiên cứu Huỳnh Văn Hoa, trong số những bạn thơ cùng thời ở miền Trung “ít ai có giọng thơ cay uất như ông”, bởi vì: “Triết học ông chọn là triết học nhập cuộc và xuống đường. Triết học đó không còn nằm ở giảng đường, ở những trang sách nghiên cứu, hơn thế, nó nhập thế một cách quyết liệt: Con đã ngấy những ngày thư viện đói/ Nói khôi hài kinh kệ những ai xưa/ Khi rách áo xem ra chiều thủ lợi/ Không manh tâm thiên hạ cũng nghi ngờ…”.
Đó không chỉ là nỗi niềm mà còn là tâm thế, sự lựa chọn “nhập thế một cách quyết liệt” của Phan Duy Nhân và những thanh niên trí thức yêu nước cùng thế hệ ông trước nỗi đau chia cắt đất nước, nỗi thống khổ của nhân dân dưới bom rền đạn xé của thế lực ngoại xâm.
Một thời tranh đấu
Tập sách Phan Duy Nhân - Thơ và đời, do Nhà xuất bản Đà Nẵng ấn hành tháng 10-2015, tuyển chọn một phần quan trọng trong số gần 600 bài thơ ông đã sáng tác, cùng một số bài viết của các tác giả khác về con người và sự nghiệp của ông như: Thanh Thảo, Dương Đức Quảng, Huỳnh Văn Hoa, Nguyễn Hữu Thái, Phạm Văn Hạng, Hoàng Phủ Ngọc Phan… và con gái út của ông là Hồng Chuyên.
Có người làm thơ in liên tục hết tập thơ này đến tập thơ khác. Có những nhà thơ cả đời sáng tạo nhưng khi nhắm mắt xuôi tay chưa có điều kiện nhìn thấy đứa con tinh thần nào của mình hình thành trong một tập sách. Nhà thơ Phan Duy Nhân dẫu muộn nhưng vẫn còn may mắn khi gia đình cùng đồng đội, bạn bè và những người yêu quý ông tổ chức bản thảo, in ấn và tổ chức ra mắt một tác phẩm, nhất là khi ông tuổi cao lại đang lâm trọng bệnh.
Thơ Phan Duy Nhân chính là nét son quá khứ khách quan và chân thành của một người dấn thân, với tình yêu nước nồng nàn và sẵn sàng xả thân vì lý tưởng như trong Thư gửi các bạn sinh viên: “Nỗi căm hờn sôi trong lòng tuổi trẻ/ Trong mắt anh trong tiếng chị kêu gào/ Trong vỗ tay cười trước nỗi thương đau/ Ta bừng giận sóng xô trời biển dậy/ Ta đã khát trăm năm rồi cổ cháy/ Vì kêu la trên nỗi chết không rời/ Những anh hùng tuổi trẻ Việt Nam ơi”.
Về sau, nhà thơ Phan Duy Nhân sáng tác nhiều thơ về tình yêu hoặc tâm sự mang đậm chất thiền, nhưng nổi bật nhất trong sự nghiệp thi ca của ông vẫn là những bài thơ hừng hực khí thế của một thời dấn thân tranh đấu.
PHAN HOÀNG
