Tôi có người anh họ ở quê. Trước kia, buổi nông nhàn, anh thường đi săm đồ cổ. Khi đó dụng cụ hành nghề chỉ gồm một thanh sắt dài từ 1,4 đến 1,9m cộng với vốn kinh nghiệm, hiểu biết về đồ cổ. Đầu que sắt hàn đính lõi mắt xích xe đạp. Khi cắm mũi khoan xuống đất, nếu gặp đồ sứ, thanh sắt sẽ trơn trượt, còn nếu gặp đồ gốm thì chất liệu gốm mục ải sẽ dính vào mắt xích. Do vậy, người hành nghề biết đã phát hiện được vật gì.
- Một chuyến “đi đêm”
Bộ sưu tập gốm sứ phát hiện ở Lam Kinh.
Sau một thời gian, khi có chút vốn liếng, tậu được máy rà, anh rủ tôi đi bẫy chim nhưng thực ra là chui lủi về phía cồn bãi, nơi nghi là khu mộ táng cổ để dò tìm đồ cổ. Nhân gian đồn, ma thường họp chợ ở đây nên chỗ này um tùm sim, mua, cỏ dại. Tiếng máy rà đều đều chợt rung mạnh, phát âm thanh to hơn, báo có kim loại màu. Đất cứng khó săm thử nên ông anh họ rà đi rà lại rồi hai anh em hì hục cuốc đất tìm dấu vết.
Đào sâu khoảng 2m đất, lưỡi cuốc tôi giáng xuống chợt nảy lên, anh mắng tôi cẩu thả rồi cầm xẻng khơi rộng hố đào, dùng móng sắt và tay bới từng miếng đất nhỏ. Hai chiếc trống đồng úp vào nhau dần lộ ra. Khi dỡ đất tràn vào thân trống, tôi rụng rời chân tay khi thấy cái đầu lâu cùng những mảnh xương người nhiễm ô xít đồng xanh lè trong ruột trống. Tôi bỏ cuộc giữa chừng còn người anh họ vẫn hì hục kiếm tìm và còn gom được một số mũi giáo, dao bằng đồng cùng đồ gốm gia dụng. Sau đó, dân buôn đồ cổ đánh hơi, tìm đến ngay. Hàng gốm giá rẻ nên anh họ tôi giữ lại, góp thành bộ sưu tập. Khi có Luật di sản cho phép lưu giữ, trưng bày, trao đổi đồ cổ, anh mới đem bán, góp với nguồn tích lũy từ khoản thu nhập khác để dựng gian nhà. Theo anh họ tôi, anh tôi biết nghề này do một người bạn đồng niên ở xã Dân Quyền, Triệu Sơn truyền dạy.
- Nghề phụ cho thu nhập chính
Tôi tìm về Dân Quyền, địa phương nổi tiếng với nghề săm đồ cổ ở Thanh Hóa. Nhiều gia đình trong xã xây dựng được cơ ngơi khang trang nhờ nghề phụ nhưng cho thu nhập chính này. Người vô tình châm ngòi, làm dấy lên làn sóng săm tìm đồ cổ ở xã Dân Quyền, huyện Triệu Sơn là lão nông Lê Văn Thú, năm nay 63 tuổi. Người dân đồn rằng ông Lê Văn Thú phát hiện được cả một kho báu đồ cổ trong vườn, đem bán, xây mấy dinh nhà cho con. Vợ ông chẳng thanh minh mà xăng xái dẫn tôi đến nhà con trai, con gái tìm ông bằng được. Ông bỏ dở công việc sửa chiếc giường cũ thận trọng tiếp chuyện tôi.
Từng là quân nhân, trong một lần về phép, Thú cậy nhờ bà con lối xóm dựng lại nếp nhà trên phần đất ông cha để lại. Khi đào móng mới hay dưới nền nhà mình có rất nhiều dụng cụ bằng đồng thời Đông Sơn. Hiện vật thu được lúc đó có tới 4 chiếc trống đồng, trong đó một chiếc có kích thước, họa tiết trang trí giống hệt chiếc trống đồng Hege loại I phát hiện được ở Quảng Xương. Ngoài ra ông còn đào được kiếm, mác, ấm hình con rùa bằng đồng cùng 60 hạt đá trang sức màu xanh, hình lục lăng, có lỗ ở giữa để xâu thành chuỗi và nhiều đồ gia dụng bằng gốm. Lần đó, Ty văn hóa, Bảo tàng tỉnh truy thu 2 chiếc trống và một số hiện vật bằng đồng nguyên vẹn, phần còn lại ông Thú đem bán đồng nát.
Sau bận ấy, nhiều gia đình ở Dân Quyền cũng lật đất tìm đồ cổ để bán, trao đổi. Đồ cổ có giá nên việc săm tìm, mua bán dần trở thành nghề mưu sinh của không ít gia đình. Riêng xóm Thiết có đến 30 người hành nghề săm đồ cổ. Những cái tên Cường Khỏe, Bình Thanh, Khánh Dũng... chuyên săm tìm đồ cổ cả làng ai cũng biết. Ngày nay, giới săm tìm đồ cổ chuyên nghiệp tự mua sắm trang bị cho mình máy dò kim loại với giá khoảng 5 đến 8 triệu đồng để phát hiện đồ kim khí ở độ sâu từ 1,2m đến hơn 2m. Phạm vi hoạt động không chỉ ở khu vực đồng bằng mà mở rộng lên đến thượng du, bởi khu vực này đồng bào các dân tộc thiểu số có tục chia của cho người chết nên nhiều điểm quần cư cổ có chứa hiện vật quý hiếm.
Bà Lê Thị Khuông có người cháu tên Phương mới sắm bộ máy dò đồ cổ cho hay: “Nó thường xa gia đình hàng tuần đi rà tìm đồ cổ ở mạn Thường Xuân, Ngọc Lặc. Hiện vật dò được gồm sanh, thạp, nậm, xô, khánh, dao, rìu, trống đồng, minh khí. Gần đây, nó rà được một chiếc trống đồng to bằng cái vại sành. Có người trả mấy chục triệu đồng nhưng chưa bán thì chính quyền sở tại bắt giữ”.
Cùng cảnh, ngày 17-9-2006, Lê Huy Trường quê ở Dân Quyền, Triệu Sơn dùng máy dò kim loại phát hiện, đào được 1 trống đồng Đông Sơn ở khu vực Cành Nàng (Bá Thước) nhưng khi đang trung chuyển thì bị phát hiện, xử lý. Săm tìm đồ cổ đôi khi nguy hiểm vì đụng phải bom đạn sót lại trong lòng đất. Nhiều người không rà được cổ vật nhưng trúng mánh sắt vụn nên nhiều nữ nông dân ở Dân Quyền thường hành nghề mua bán sắt vụn. Vô tình, họ trở thành lực lượng trung chuyển đồ cổ săm, tìm được. Chồng săm tìm đồ cổ, vợ thu gom sắt vụn tứ phương trở thành hình ảnh thường gặp ở Dân Quyền, Triệu Sơn.
- Tăng cường biện pháp răn đe
Thượng úy Đinh Sĩ Oai, cán bộ Phòng PA25 Công an tỉnh Thanh Hóa, cho biết: Tình trạng săm, dò tìm đồ cổ diễn ra ở nhiều địa phương trong tỉnh. Từ chỗ kiếm tìm tự phát, giới buôn đồ cổ nay trang bị cả điện thoại di động, máy dò cho kẻ hành nghề. Thực tế, người săm tìm đồ cổ vẫn quanh năm nhọc nhằn còn dân buôn đồ cổ đều là những đại gia giàu nứt đố đổ vách.
Người dân ở Dân Quyền ai cũng biết Sơn Chợ, Thiện Phiến, Giáo Trang, Trịnh Pho vốn là những đầu nậu thu mua đồ cổ có tiếng. Khi có đồ, họ chỉ cần gọi điện thoại, tức khắc có người tìm đến xem hàng, ngã giá. Nhiều khách ở các tỉnh mạn ngoài cũng tìm về những địa chỉ săm tìm đồ cổ ở tỉnh Thanh nên ngoài các di tích, phế tích chưa khoanh vùng, một số di chỉ khảo cổ học, kể cả những di tích cấp quốc gia đã khai quật, khoanh vùng quản lý, bảo vệ cũng bị xâm hại.
Mộ của vua Lê Thần Tông ở khu di tích Lam Kinh từng bị kẻ gian khai quật, bật tung hung táng lấy hiện vật. 23 giờ 30 ngày 26-12-2002, Lê Văn Hoàng, Lê Văn Huy, Lê Phương Nam, Trịnh Văn Tiến ở Yên Thịnh (Yên Định) đột nhập lăng miếu Lê Hiến Tông thuộc quần thể di tích Lam Kinh đánh cắp hai con nghê đá. Đôi voi ở chùa Thanh Hà (thành phố Thanh Hóa), hai tượng người bằng đá ở đền thờ Lê Đình Kiên (Định Tường, Yên Định) không cánh mà bay. Một số tượng phỗng ở Ly cung nhà Hồ, lăng mộ Lê Thì Hiến, Lê Thì Hải ở xã Thọ Phú (Triệu Sơn) cũng bị phá hoại.
Bên cạnh đó còn có tình trạng phục chế, gia công đồ cổ trái phép. Mới đây, Công an thành phố Thanh Hóa vừa xử lý vụ Lê Ngọc Dần, ở 242 Lê Thánh Tông, phường Đông Sơn đang tự phục chế trống đồng tại nhà và Hồ Quang Sơn (Sơn Chợ), ở khu liên kế Bào Ngoại, xã Đông Hương, tự ý gia công tác động làm biến dạng trống đồng cổ. Công an tỉnh Thanh Hóa còn triệt phá nhiều đường dây mua bán, vận chuyển, phục chế đồ cổ trái phép, thu giữ, bàn giao cho cơ quan chuyên môn hàng chục trống đồng, hàng trăm hiện vật cổ. Riêng Công an huyện Cẩm Thủy từ năm 2002 đến 2006 đã thu giữ, bàn giao 3 chiếc trống đồng, 24 hiện vật. Tuy nhiên, một số điều khoản thi hành trong Luật di sản chưa chặt chẽ, thiếu cụ thể nên phần lớn đối tượng vi phạm chỉ bị xử lý hành chính, tịch thu tang vật.
Thời gian qua, Bảo tàng tổng hợp tỉnh được giao nhiệm vụ sưu tầm, thu gom, trưng bày cổ vật nhưng do áp giá thu mua quá thấp nên dân săm tìm đồ cổ chẳng dại gì đem của tìm được bán cho bảo tàng. Gần đây Hội di sản, Hội cổ vật Thanh Hóa được thành lập. Hoạt động sưu tầm, trưng bày, bán đấu giá cổ vật dần trở thành sân chơi bình đẳng, công khai. Dẫu vậy, hoạt động săm tìm đồ cổ trái pháp luật vẫn diễn ra lén lút ở nhiều địa phương, vùng miền trong tỉnh. Hệ quả là xáo trộn các tầng văn hóa, tiếp tay cho những kẻ buôn đồ cổ phi pháp, trung chuyển di sản của dân tộc ra nước ngoài. Do vậy đi liền với phòng ngừa, cần thực thi nhiều biện pháp răn đe, nghiêm khắc hơn nữa nhằm ngăn chặn việc săm, rà tìm, vận chuyển, trao đổi, mua bán cổ vật, góp phần đưa Luật di sản đi vào hiện thực đời sống.
MAI LUẬN
