Hỏi: Xin cho biết: ba từ đồng (kim loại) và đồng (bạc), đồng (bóng) có quan hệ gì không?
Nguyễn Tuấn Anh (Sinh viên Đại học Văn Hiến, TPHCM)
Ba từ này có quan hệ về nguồn gốc. “Đồng” là từ Hán-Việt chỉ một kim loại. Về sau, người ta dùng đồng để đúc tiền nên gọi là tiền đồng (và bạc cũng được dùng để đúc tiền nên gọi là tiền bạc). Rồi từ tên chất liệu để đúc tiền, “đồng” trở thành tên đơn vị tiền tệ trong tiếng Việt. Đây là một trường hợp chuyển nghĩa theo phương thức hoán dụ: lấy tên chất liệu làm tên sản phẩm (tương tự cái thau, cái kính, mất cả chì lẫn chài do tên chất liệu thau, kính, chì mà ra).
Còn lịch sử việc soi mặt được ghi nhận như sau. Ban đầu người ta soi mặt bằng mặt nước ao, hồ. (Vì vậy, tại nơi ở của Tây Thi và Ngô Phù Sai xưa kia, người ta có làm cầu trên cái ao, có khoét hai lỗ tròn và bảo rằng đây là nơi Tây Thi và Ngô Phù Sai ra ao soi mặt). Sau đó, người ta dùng một tấm đồng mỏng, chà thật bóng để soi mặt. Vì vậy, thời ấy gọi vật đó là cái đồng. Trong Từ điển Việt - Bồ-La (1651), A-de Rhodes có ghi nhận chi tiết về cái đồng: “đồng, cái đồng: Gương, kiếng. Gương: cùng một nghĩa. Soi đồng: nhìn vào gương để làm phù chú. Làm đồng làm cốt: Bà phù thủy nhìn vào gương để làm phù chú. Thầy đồng: Thầy phù thủy sử dụng gương”.
Như vậy, do các thầy/ bà phù thủy thường cầm cái đồng (gương) khi hành nghề nên người ta gọi họ là thầy đồng, bà đồng. Đây cũng là trường hợp chuyển nghĩa của từ theo phương thức hoán dụ: lấy tên vật dụng mà người ấy thường dùng để chỉ người đó. Ngày nay, ta thường gọi cây bút trẻ (nhà thơ, nhà văn trẻ), cây vợt xuất sắc (cầu thủ bóng bàn, quần vợt có tài) là cách gọi theo phương thức này.
Còn kính / gương là sản phẩm do phương Tây chế tạo về sau.
PGS-TS Lê Trung Hoa
