Cách mạng Tháng Tám 1945 bùng nổ. Chưa bao giờ tiếng hát hào hùng của quần chúng lại bừng vang như lúc này. Từ ngày ấy, cùng với Tiến quân ca của Văn Cao, những giai điệu mùa thu cách mạng năm xưa vẫn vang vọng mãi trong lòng chúng ta đến tận hôm nay.
Nhạc sĩ Xuân Oanh (1923 - 2010).
Có một ca khúc ra đời trước Cách mạng Tháng Tám khá lâu, như tiên đoán ngày quần chúng cả nước xuống đường quyết tâm phá tan xiềng xích nô lệ: Cùng nhau đi Hồng binh/ Đồng tâm ta đều bước/… Nào anh em nghèo đâu/ Liều thân cho đời sống…
Đó là bài Cùng nhau đi Hồng binh, tác giả Đinh Nhu, 17 tuổi, tham gia hoạt động cách mạng, bị thực dân Pháp bắt, giam ở Hỏa Lò (Hà Nội) và nhiều nhà tù khác.
Trong thời gian ở Hỏa Lò, được sự gợi ý của anh em tù chính trị, Đinh Nhu sáng tác bài này. Đó là vào năm 1930, đúng vào thời kỳ Đảng ta ra đời.
Ban đầu bài hát có tựa đề là Hành khúc Hồng quân ca với ý nguyện rồi đây cách mạng sẽ có đội quân của mình, sau này được đổi tựa đề là Cùng nhau đi Hồng binh. Bài hát vang khắp các nhà tù và rồi bừng lên trên những nẻo đường đất nước trong ngày Cách mạng Tháng Tám.
Phong trào cách mạng dâng cao tác động mạnh mẽ đến các tầng lớp nhân dân, nhất là thanh niên. Trước 1945, khi còn là một sinh viên, Lưu Hữu Phước từng nổi tiếng qua nhiều ca khúc thể hiện lý tưởng yêu nước và cách mạng. Đó là những bài Bạch Đằng Giang, Tiếng gọi thanh niên, Ải Chi Lăng, Hồn tử sĩ, Xếp bút nghiên, Hội nghị Diên Hồng, Lên đàng… Riêng bài Lên đàng (sáng tác năm 1944, Huỳnh Văn Tiểng cùng viết lời) trở thành bài hát chính thức của tổ chức yêu nước “Thanh niên Tiền phong” trong những ngày tiền khởi nghĩa. Lời ca Nào anh em ta cùng nhau xông pha lên đàng... luôn vang lên rầm rập suốt đêm ngày và rồi bùng lên cuồng nhiệt như vũ bão trong cuộc tuần hành vũ trang cướp chính quyền của đồng bào Sài Gòn - Gia Định trong ngày 25-8-1945.
Đỗ Nhuận cũng là một trong số thanh niên giác ngộ cách mạng lúc bấy giờ. Năm 17 - 18 tuổi, ông đến với cách mạng, 21 tuổi bị địch bắt đày đi Sơn La, trong thời gian này ông sáng tác các bài Chiều tù, Côn Đảo, Hận Sơn La, Du kích ca… Sau Tết âm lịch 1945, không khí trong nhà tù rất sôi động, chuẩn bị vũ trang đánh địch. Anh em tù bí mật học chiến thuật đánh du kích với khẩu hiệu: “Cướp súng giặc để đánh giặc. Mỗi viên đạn là một quân thù”. Thế là Đỗ Nhuận nảy ra cảm hứng sáng tác bài Du kích ca: Giặc tiến tới đây, súng kia cùng nhau cướp lấy/ Nhằm cùng nhau bắn, mấy viên là mấy quân thù… Bản nhạc này được đăng trên báo Độc Lập số 3, tờ báo bí mật của cách mạng. Ngày 19-8-1945, nổ ra cuộc Tổng khởi nghĩa tại Hà Nội, bài hát Du kích ca đã vang lên rộn rã trong trong cao trào của quần chúng.
Nguyễn Đình Thi vốn là tác giả nổi tiếng về văn thơ, lý luận phê bình văn học, nhưng am hiểu cả về âm nhạc. Trong những ngày tiền khởi nghĩa, ông cùng các trí thức, văn nghệ sĩ tiến bộ hồi ấy tham gia hoạt động bí mật trong Hội Văn hóa cứu quốc của Mặt trận Việt Minh. Một hôm trên đường công tác, ông nghỉ đêm tại căn gác của một người bạn ở Hàng Cót, Hà Nội, khẩu súng lục nhỏ tùy thân để cạnh gối. Đêm ấy, ông không ngủ, tự nhiên những âm thanh chập chờn hiện đến Việt Nam... Việt Nam..., một câu nhạc rõ dần và lời cũng đến theo Việt Nam bao năm ròng rên xiết lầm than... Mấy hôm sau, bài hát Diệt phát xít hoàn thành. Trong các cuộc biểu tình, mít tinh Ngày 19-6-1945 tại Hà Nội, bài Diệt phát xít vang lên rộn rã, sôi động trong khí thế của quần chúng đang dâng cao.
Gần 70 năm qua, có một bài hát cứ mỗi lần kỷ niệm ngày Tổng khởi nghĩa 1945, lại vang lên hùng tráng. Đó là bài 19 tháng Tám, tác giả Xuân Oanh. Ông tên thật là Đỗ Xuân Oanh, sinh ngày 4-1-1923 tại Yên Hưng, Quảng Ninh, quê gốc ở Vũ Thư, Thái Bình, mất ngày 27-3-2010.
Về âm nhạc Xuân Oanh tự học là chính. Khi ở Hải Phòng, thỉnh thoảng đến chơi nhà nhạc sĩ Hoàng Quý (anh nhạc sĩ Tô Vũ) và nhạc sĩ Phạm Ngữ, chàng trai trẻ Xuân Oanh thường tranh thủ “học lỏm” được vài ba thủ thuật sáng tác. Năm 1943 - 1944, lúc 20 - 21 tuổi, Xuân Oanh lên Hà Nội kiếm sống và gặp Nguyễn Đình Thi, bạn quen từ hồi còn ở Hải Phòng. Nguyễn Đình Thi giới thiệu Xuân Oanh tham gia cách mạng, vào Mặt trận Việt Minh làm công tác tuyên truyền.
Ca khúc 19 tháng Tám của Xuân Oanh ra đời trong một bối cảnh khá đặc biệt. Từ sáng sớm ngày 19-8-1945, đông đảo quần chúng Hà Nội từ mọi ngả đường kéo về quảng trường Nhà hát lớn thành phố dự mít tinh do Mặt trận Việt Minh tổ chức. Xuân Oanh cũng tham gia cuộc biểu tình này. Với cảm xúc dâng trào, ông buộc miệng hát lên như phát ra từ tận đáy lòng mình: Toàn dân Việt Nam đứng đều lên góp sức một ngày... Câu sau nối tiếp câu trước và khi đơn vị biểu tình đến được quảng trường Nhà hát lớn thành phố, thì sáng tác mới của ông cũng vừa hoàn thành.
Ngày Tổng khởi nghĩa 1945 trải qua bao nhiêu năm thì đó cũng là tuổi thọ của bài hát 19 tháng Tám của Xuân Oanh. Thời điểm đó, bối cảnh đó đã tạo cho nhạc sĩ xuất thần viết nên tác phẩm hay phục vụ kịp thời nhu cầu của quần chúng. Mặt khác, giai điệu trong sáng, rộn ràng, cấu trúc giản dị, âm vực hẹp, dễ tiếp thu. Có thể tin rằng ca khúc 19 tháng Tám của Xuân Oanh sẽ còn sống lâu dài với đất nước và nhân dân ta.
Nhạc sĩ Trương Quang Lục
