Để có thể tồn tại, sau mỗi buổi diễn hóa thân trên thánh đường nghệ thuật, người nghệ sĩ lại lao vào kiếm sống bằng bất cứ nghề gì, có khi chạy xe ôm cho một người khách qua đường, khi lái xe tour, khi đi buôn, khi bán cà phê… Cách làm ấy có thể giữ được nghệ thuật truyền thống tồn tại nhưng là sự tồn tại “thoi thóp” để rồi đã và đang lâm vào những khủng hoảng.
- Nghệ sĩ cải lương lái xe tour, chạy xe ôm!
16 tuổi, Minh Hải vào đoàn cải lương Chuông Vàng (Hà Nội). Trải qua 34 năm làm nghệ thuật, giờ đây, khi nhắc đến NSƯT Minh Hải, khán giả một thời yêu cải lương Chuông Vàng - Hà Nội vẫn còn nhớ đến những vai diễn như Lí Thân, Tôn Các hay Khắc Trung… Đấy là những dòng tóm tắt về cuộc đời làm nghệ thuật của NSƯT Minh Hải, cũng thành danh và hào nhoáng. Nhưng ít ai biết rằng, đồng hành với nghệ thuật, anh còn là một lái xe tour có hạng ở Hà Nội.
Ở nhà hát, mỗi tháng nghệ sĩ Minh Hải được lĩnh 1,7 triệu đồng bao gồm tất cả các khoản từ lương cứng cho đến phụ cấp thanh sắc, bồi dưỡng một vài buổi diễn. Trong khi đó, một tháng lái xe, tận dụng những khoảng thời gian không diễn, nghệ sĩ này cũng “kiếm” được 10-15 triệu đồng.
Các tour mà nghệ sĩ Minh Hải thường xuyên chạy là từ Hà Nội lên Lào Cai - Sa Pa, Sơn La, Điện Biên… Nghệ sĩ Minh Hải nói: “Thường các cụ có câu: “ăn như vũ, ngủ như ca, la cà như nhạc”. Với một nghệ sĩ cải lương để hát tốt chúng tôi được ngủ càng đẫy giấc thì giọng ca càng khỏe và hay. Nhưng khi làm nghề lái xe, mỗi ngày tôi chỉ ngủ 4 tiếng. Vậy nên, khi lên sân khấu tôi phải dồn hết sức. Giọng của tôi khản dần… Nghĩ đến khán giả mình thấy thật có lỗi…”.
Ngoài đời nghệ sĩ Minh Hải là một lái xe tour có hạng.
Bên cạnh “lão tướng Minh Hải” chạy xe tour, thế hệ sau của nhà hát cải lương Hà Nội cũng tìm nghề tay trái cho mình là chạy… xe ôm. Nghệ sĩ Hữu Thuyết (Thái Thụy, Thái Bình) dù đã 10 năm gắn bó với sân khấu cải lương nhưng vẫn hưởng mức lương học việc chưa đến 1 triệu đồng. Để có thể thực hiện niềm say mê cải lương của mình, Hữu Thuyết đã làm thêm rất nhiều việc như nhận đóng một vài vai phụ trong một bộ phim truyền hình (khi may mắn). Còn lại số thời gian rảnh thì chạy xe ôm.
Nhưng có lẽ, nghệ sĩ nổi danh nhất về cả tài năng nghệ thuật lẫn… chạy xe ôm ở nhà hát Cải lương Hà Nội là NSƯT Hồng Tuyến. Gãi gãi cái đầu trọc lóc, nghệ sĩ Hồng Tuyến nói: “Với chế độ tiền lương hiện nay, đời sống của người nghệ sĩ rất khó khăn. Mỗi người đều nghĩ cho mình một cách kiếm sống bằng nghề khác. Vì không có giọng hát nhạc mới tốt nên tôi đành chạy xe ôm. Tôi là người khởi xướng “nghề” tay trái này ở nhà hát Cải lương Hà Nội để anh em trẻ sau này cũng làm theo...”.
Từ đầu năm nay, trước cửa rạp Chuông Vàng có tấm biển đỏ chót thông báo: Từ tháng 3-2009 nhà hát sẽ diễn liên tục vào 2 ngày thứ bảy và chủ nhật. Nhưng trên thực tế, các buổi diễn không được đều, gọi là có!
- Nghệ sĩ chèo chạy sô
Đến thời điểm này, có thể nói nghệ sĩ chèo có đời sống khấm khá hơn. Sự khấm khá này không phải vì họ sống được bằng nghề mà vì ít nhiều họ khai thác được thế mạnh của nghệ thuật chèo để chạy sô dưới các hình thức: hát văn, hát quan họ, hát dân ca…
Đằng sau nỗ lực cống hiến cho nghệ thuật, các nghệ sĩ chèo Hà Nội luôn phải đối diện với đời sống thường nhật khó khăn. Ảnh: Cảnh trong vở chèo “Oan khuất một thời” của Nhà hát Chèo Hà Nội. Ảnh: NGUYỄN ĐÌNH TOÁN
Diễn viên Duy Thuân, kép chính của nhà hát chèo Hà Nội có những vai mẫu hoàng tử trong các vở chèo cổ nhưng vẫn long đong với chuyện cơm áo gạo tiền. Sau gần chục năm cống hiến cho nghệ thuật chèo nhưng mỗi tháng anh thu nhập khoảng 700-800 ngàn đồng trong khi anh phải lo cho cả gia đình nhỏ đang thuê nhà sống ở khu tập thể Thanh Xuân. Vì thế, bằng giọng hát trời phú, Duy Thuân đi hát cho các nhà hàng, tụ điểm âm nhạc.
Duy Thuân tâm sự: “Đã có thời gian tôi bỏ nghề, đi lao động nước ngoài để kiếm tiền. Nhưng sau đó, tôi lại trở về với nghề cũng vì đấy là cái duyên của mình. Thôi thì bằng mọi cách để sống và tiếp tục hát chèo...”.
Nghệ sĩ Hiền Trang buồn bã cùng đồng nghiệp tẩy trang vì buổi diễn không có khán giả.
Cũng ở Nhà hát chèo Hà Nội, nghệ sĩ Thu Hằng, một thời đình đám trong làng chèo nhưng giờ đây chẳng mấy khi khán giả thấy cô xuất hiện trên sân khấu. Có chăng cô chỉ xuất hiện ở các DVD hài khi tham gia những chương trình hài dành cho Tết Nguyên đán.
Gặp Thu Hằng trong căn phòng nhỏ ở con phố phía sau nhà hát thì mới thấy người nghệ sĩ này vẫn bận rộn nhưng không phải bận rộn vì nghệ thuật mà vì bất động sản. Và cũng vì quan tâm đến thương trường nhiều hơn nên sắc nước hương trời của Thu Hằng ngày nay không còn gần gũi với nghệ thuật chèo truyền thống nữa, nó sắc cạnh hơn khi cô là một thương nhân.
Nghệ sĩ Thu Hằng nói: “Ai cũng vậy thôi, nếu chỉ làm nghệ thuật- nhất là nghệ thuật truyền thống như chèo, tuồng, cải lương thì chắc chẳng sống nổi. Mỗi người có một cách kiếm sống của riêng mình. Tôi có lúc “đá chân” sang điện ảnh - vai mới nhất là Liên “chèo” trong “Chạy án”, có lúc “đá chân” làm hài kịch. Mấy năm gần đây thì túc tắc tham gia bất động sản. Nói chung là nghệ sĩ đi buôn thì chỉ đủ ăn thôi chứ nói đến giàu sang thì không có”.
- Diễn viên tuồng tài năng trẻ mở quán bán cà phê
Tôi và Hiền Trang lọt thỏm giữa rạp Hồng Hà - một rạp hát có vị thế đắc địa ở chốn Hà Thành. Các dãy ghế không có khán giả. Trang quay ra nói với tôi: “Trong một tuần, chúng em chỉ chờ 4-5 người khách ngồi vào giữa 395 ghế là thấy hoan hỉ để diễn rồi. Nhưng,… gần 30 diễn viên trong buổi diễn hôm nay đều đã hóa trang xong, vậy mà…”.
Là con gái Hà Nội và con nhà nòi, Hiền Trang sớm theo cha dấn thân vào nghệ thuật Tuồng. Không phụ lòng tin yêu của cha - nghệ sĩ Vũ Văn Nhạ, giờ đây cô đã trở thành một diễn viên tài năng trẻ giành huy chương vàng trong hội diễn tài năng trẻ của ngành sân khấu vào năm 2007. Ngày ngày Trang hết lòng vì nghệ thuật. Nhưng đồng lương 1,5 triệu cộng với các khoản thu khác chừng 500-700 ngàn của cô không thể “cõng” nổi cuộc sống của gia đình có 4 người: mẹ già và 2 em nhỏ.
Vậy là, sau một ngày đắm đuối với sân khấu, Trang xoay ra với công việc bán quán cà phê và quán bia. Vì là phục vụ sinh viên nên lợi nhuận thu không được là bao. Trang nói: “5 giờ chiều em kết thúc công việc ở nhà hát. Trở về trời cũng bắt đầu nhá nhem. Công việc của em ở đây ban đầu là chỉ có 2 mẹ con thay nhau. Em bán buổi tối còn ban ngày là mẹ. Tối về đến nhà cũng đã khuya, chỉ còn mỗi mong ước nhỏ nhoi là được nhắm mắt để ngủ…”.
6 giờ tối, tôi đến quán nước nhỏ trước cổng Trường Đại học Công nghiệp Hà Nội của Hiền Trang. Trang chia sẻ: “Ngày trước, nhiều diễn viên nam trong Nhà hát Tuồng làm xe ôm để kiếm sống. Bây giờ đỡ hơn một chút nhưng vẫn phải có nghề tay trái. Nếu như các nghệ thuật chèo, cải lương có thể đi hát sô thì nghệ thuật tuồng khó lắm vì chúng em hát như thét ấy làm sao mà nghe được. Tuy nhiên có một số người đi hát văn, hát đám cưới cũng tàm tạm…”.
Trong ánh đèn nhạt nhòa, một Hiền Trang nhỏ bé, mỏng manh bận bịu phục vụ khách từ cốc nước cho đến những điếu thuốc. Hình ảnh này thật khác so với một Hiền Trang trên sân khấu miệng thét ra lời châu ngọc khi là một công chúa yêu kiều, khi là một nữ tướng oai phong…
PHẠM THINH
Đón xem Bài 2: Chấn hưng sân khấu truyền thống: Thành hiện thực hay chỉ là ước nguyện.
