Về mối quan hệ giữa văn học và báo chí đã có nhiều bàn luận. Trong phạm vi bài viết này, chỉ xin lạm bàn về sự tương đồng ở giá trị bổ ích và hấp dẫn. Có thể nói, tiền đề cho một tác phẩm văn học hay là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa yếu tố bổ ích và hấp dẫn. Văn học là sản phẩm do con người tạo ra để phục vụ cho đời sống xã hội và đời sống con người. Sản phẩm ấy không thể là thứ độc hại gây bệnh tật, chết chóc đời sống tinh thần con người, xã hội.
Sản phẩm ấy phải mang lại lợi ích, hay nói rõ hơn, phải bổ ích cho người đọc. Và, để sự bổ ích đạt giá trị sử dụng, phải có được sự hấp dẫn nhất định. Thực ra, sự phân chia giữa bổ ích và hấp dẫn chỉ là một cách phân định tương đối để thấy rõ hơn vai trò của sự hấp dẫn (tất nhiên phải là sự hấp dẫn lành mạnh, bổ ích). Vì thực chất, trong một tác phẩm văn học, sức hấp dẫn chính là sự bổ ích và sự bổ ích cũng chính là hấp dẫn.
Người xưa cũng như người nay đều có chung quan niệm: cái gì có lợi cho đời sống con người, cái đó là bổ ích. Những sản phẩm vật chất nuôi dưỡng con người hoàn thiện, chữa con người khỏi bệnh tật, ốm đau là sản phẩm bổ ích.
Không ai quan niệm tác phẩm văn học là một thứ bột dinh dưỡng hay một thứ thuốc chữa bệnh. Song, nội hàm bổ ích của văn học có những nét tương đồng với sự bổ ích của sản phẩm vật chất. Người ta đọc sách văn học và đọc báo chí để tăng thêm sự hiểu biết và hiểu biết đúng đắn, chân thực về đời sống xã hội, đời sống nội tâm và sinh học con người. Như vậy có nghĩa là đã nạp thêm dinh dưỡng để phát triển, là bổ ích. Người ta đọc sách, đọc báo để giải trí, để thư giãn. Vậy cũng bổ ích.
Thực ra, những điều trình bày ở trên là những chuyện “xưa như trái đất”. Không bổ ích, không hấp dẫn, văn học và báo chí sẽ không tồn tại, không phát triển.
Một thời gian dài, sản phẩm văn học hầu như chiếm ưu thế tuyệt đối trong việc phục vụ nhu cầu đời sống tinh thần con người. Ngày nay, với sự bành trướng của công nghệ giải trí, văn học đã và đang bị khủng hoảng nặng nề. Đã xuất hiện quan niệm bi quan về số phận của những sản phẩm văn học. Tuy nhiên, nếu tỉnh táo nhìn cho kỹ, sẽ thấy cuộc khủng hoảng này là sự tất yếu theo quy luật phát triển. Bởi lẽ, mỗi thời kỳ, tùy theo tình hình kinh tế, xã hội, nhu cầu văn học cũng theo đó tương ứng. Hiện nay, đời sống người dân ở nước ta được nâng cao. Kinh tế xã hội phát triển nhanh. Hết thảy mọi người đều dành thời gian cho công việc. Số người có nhiều thời gian dành cho việc đọc sách văn học không nhiều. Và, sẽ là sự hoang tưởng nếu cho rằng văn học có thể cạnh tranh với công nghệ giải trí bằng năng lực “sát thủ giết thời gian”. Văn học chỉ có thể tồn tại và phát triển từ những gì thuộc về nó và đặc trưng của nó.
Giá trị bổ ích và hấp dẫn của văn học, cũng vì thế phải luôn có sự điều chỉnh, tương tác phù hợp với từng thời kỳ. Trong thế giới đa cực và sức mạnh của “quyền lực mềm” ngày một tăng, có khả năng chi phối sự phát triển, giá trị bổ ích và hấp dẫn của văn học có lẽ tùy thuộc ở hàm lượng, chất lượng thông tin. Do vậy, càng ngày văn học càng gần với báo chí hơn. Văn học không phải là báo chí. Nhưng sự tồn tại của nó sẽ rất vô duyên nếu đứng nhởn nhơ bên lề cuộc sống. Cho dù viết trong vô thức, nhà văn biết rất rõ mình đang sống ở đâu, thời kỳ nào và viết ra để làm gì? Cho dù cách nói có khác nhau, song người viết nào cũng có ý thức về lợi ích trong tác phẩm của mình.
Với bạn đọc, vấn đề lợi ích, bổ ích không chỉ là ý thức. Đó còn là yêu cầu, nhu cầu. Người đọc rất cần những thông tin về cuộc sống, về xã hội, về những vấn đề liên quan tới con người từ hiện tại cho tới quá khứ và tương lai. Tất nhiên, những thông tin ấy phải có chất lượng cao, được chuyển tải bằng ngôn ngữ văn học. Chuẩn mực thông tin trong văn học không giống như chuẩn thông tin trong báo chí. Tuy nhiên, giá trị thông tin trong văn học cũng phải đạt mức chuẩn về sự thật, về sự phong phú đa dạng và yếu tố quyết định cho giá trị chính là sự khám phá, phát hiện những điều mới mẻ trong đời sống xã hội, đời sống con người.
Có thể nói giá trị bổ ích và hấp dẫn của văn học cũng giống như giá trị bổ ích, hấp dẫn trong báo chí. Nó giúp cho người đọc thấy được cái khác thường trong bình thường, cái bình thường trong khác thường, cái mới trong cái cũ, cái cũ trong cái mới… Nó giúp cho người đọc có thêm được kinh nghiệm sống, vốn kiến thức xã hội, ngôn ngữ, văn hóa, lịch sử, địa lý…
Do vậy, mối quan hệ giữa văn học với báo chí là sự tương tác hỗ trợ. Văn học không “ăn theo” báo chí. Báo chí cũng chưa bao giờ “ăn theo” văn học. Tuy nhiên, nếu đi vào chiều sâu của vấn đề này, có thể thấy văn học là một cái gốc, một nền tảng cho báo chí. Những sản phẩm báo chí sẽ có giá trị bổ ích và hấp dẫn hơn nếu có sự hỗ trợ của ngôn ngữ văn học.
TRẦN VĂN
