Điều đầu tiên dễ phân biệt giữa một làng quê Bắc bộ với làng quê miền Trung hay miền Nam chính là cái cổng làng. Bởi chỉ làng quê Bắc bộ mới có cổng làng. Thế nhưng, ở một thành phố như Hà Nội vẫn còn có rất nhiều cổng làng. Đó chính là hồn quê giữa phố phường hiện đại hôm nay...
Ô Quan Chưởng – cổng làng lớn nhất Hà Nội còn lại.
1. Hà Nội cũng như bất kỳ đô thị nào trên Việt Nam này, đều được hình thành từ xóm làng. Điều kiện tự nhiên, sự quần cư, phồn thịnh cùng những thăng trầm của lịch sử đã làm nên các đô thị nói chung và Hà Nội nói riêng. Cái khác của Hà Nội so với những đô thị khác là còn lưu giữ được khá nhiều “dấu vết” của nguồn gốc làng xóm của mình trong nhịp sống hiện đại, hối hả từng ngày, từng giờ hôm nay. Từ tên làng, tên đất cho đến tổ chức phường xã, hội làng, hội quê...
Giữa phố phường đông đúc tấp nập, với những tòa nhà cao tầng, đèn điện đủ màu rực rỡ, hiện đại vẫn còn đó những chiếc cổng làng. Cho dù không còn nhiều và không còn nguyên vẹn như xưa, nhưng mỗi chiếc cổng làng ở Hà Nội vẫn chứa đầy những hoài niệm về vùng quê xưa trên đất kinh kỳ đô hội này. Đó chính là một nét riêng, là hồn quê giữa phố phường Hà Nội hôm nay.
Không có một số liệu nào cho biết hiện Hà Nội có bao nhiêu cổng làng. Nhưng một điều dễ nhận ra là khu vực ven Hồ Tây, dọc sông Tô Lịch còn lưu giữ được nhiều cổng làng khá nguyên vẹn. Đó còn là cổng làng Yên Phụ, Thụy Khê, Võng Thị, Trung Kính, Quan Nhân, Trung Hòa... Đó còn là những chiếc cổng làng xen kẽ như những con đường mới, khu dân cư đông đúc như: Thành Công, Khương Thượng, Linh Quang, Nhân Chính... Xa hơn với vùng đất Hà Nội mới mở rộng, còn hàng chục chiếc cổng làng gắn liền với đồng quê, làng xóm như đã có từ bao đời.
2. Có nhiều người cho rằng, Hà Nội vốn là một cái làng to! Tất nhiên, qua năm tháng, cái khái niệm “làng to” cũng như thực chất của “cái làng” đã thay đổi nhiều! Một điều dễ liên liên tưởng, làng to thì phải có cổng làng to và phải có nhiều cổng! Sử sách ghi lại Hà Nội đã có thời điểm có những 24 cửa ô. Mỗi cửa ô chính là một cái cổng làng, đặt tên theo làng theo tổng, ngày mở đêm đóng bởi mỗi phường như một làng, khép kín, có cây có rào, có tuần đinh canh phòng để ngăn ngừa đạo chích và dè chừng hỏa hoạn...
Theo thời gian, cửa ô - cổng làng duy nhất còn sót lại, rất nổi tiếng ở Hà Nội hôm này chính là ô Quan Chưởng. Không phải chiếc cổng làng nào cũng may mắn được vinh danh như ô Quan Chưởng. Trên đường Láng Hạ, đối diện với cổng Đại sứ quán Mỹ, lọt thỏm giữa khu nhà cao tầng là cổng làng Thành Công mà người qua lại phải tinh mắt mới nhận diện được. Chiếc cổng như bị lạc lõng theo thời gian và trở thành bến xe ôm, nơi có mấy hàng nước chè bán quanh năm.
Trên đường Láng Thượng, đoạn đầu phố Chùa Láng cách đây khoảng 6-7 năm còn nguyên cổng làng Yên Lãng khá lớn, cổ kính và đẹp. Nhưng rồi với việc mở rộng phố Chùa Láng, người ta đã phá dỡ mất chiếc cổng làng đó! Thật đáng tiếc...
3. Trên cổng làng Phùng Khoang (Trung Văn, Từ Liêm) đề 4 chữ “Nhập phủ, xuất ngưỡng”. Dòng chữ đó có nghĩa là “vào làng thì phải cúi đầu xuống, ra khỏi làng thì phải ngẩng mặt lên!”. Cúi xuống không xấu hổ với đất, ngẩng lên không thẹn với trời! Vậy là cổng là không chỉ là địa giới, nhân chứng của lịch sử, nơi lưu dấu thời gian nữa mà còn là sự thể hiện khẩu khí của cả một cộng động! Hàng ngàn năm qua đã vậy, cho đến tận hôm nay.
Những chiếc cổng làng luôn gắn liền với ký ức của mỗi con người trong làng đó. Một đứa trẻ sinh ra, lớn lên, thế giới bên ngoài cổng làng luôn rộng lớn với nó. Một người khi phải đi xa, cổng làng trở thành “kẻ tiễn đưa”; và rồi lại là “người đón đợi” những ai đi xa trở về làng. Một người qua đời, linh cữu sẽ được đưa đi qua cổng làng trước khi về với trời đất. Những chiếc cổng làng đứng đó, từ bao đời, trầm ngâm chiêm nghiệm từng số phận con người đi qua...
Đâu đó trong lòng phố phường Hà Nội vẫn còn làng, vẫn có những chiếc cổng làng rêu phong, những mái đình sương gió. Trong cái hiện đại, ồn ào, Hà Nội vẫn còn nhiều khúc lắng sâu hồn xưa. Thật không phải, nếu đến một ngày nào đó, Hà Nội mất hết cổng làng.
Với những chiếc cổng làng thấp thoáng giữa phố phường, nhà cửa cao tầng, Hà Nội có được vẻ đẹp riêng, khó lẫn vào đâu. Một thoáng xa xăm, cổ kính luôn ẩn hiện trong nhịp sống hối hả của Hà Nội hôm nay.
Lưu Quảng
