Mỗi người sinh ra đều có nguồn cội, quê hương xứ sở, gắn bó mật thiết với gia đình, họ tộc, làng xóm với miền quê thanh bình quanh lũy tre làng. Không gian làng đã là xã hội thu hẹp với những phong tục, tập quán, lễ nghi, luật tục, văn hóa, lễ hội và mọi quan hệ xã hội, quan hệ cộng đồng đều từ làng. Nhưng môi trường, cội nguồn sinh tụ của mỗi con người đều có tác dụng sâu đậm tới sự hình thành tư duy, nhân cách của mỗi con người từ thời thơ ấu.
Ngày nay không gian đã rộng mở, bứt phá khỏi lũy tre làng thuở xưa để con người đi muôn phương với những cách tiếp cận mới để mưu sinh tồn tại, phát triển đa phương đa dạng, hướng tới sự tốt đẹp. Hơn nữa, thời hiện đại khoa học công nghệ hóa, hiện đại hóa, hội nhập quốc tế cùng với nhiều phương tiện thông tin hiện đại. Các điều kiện, môi trường, không gian, thời gian, từ làng đến đô thị, con người và biến đổi xã hội đều có tác động mạnh mẽ tới nhận thức, tư duy, cảm xúc, tư tưởng, phong cách, lối sống và mọi mối quan hệ văn hóa trong đời sống của mọi thành viên trong xã hội. Mọi sự biến đổi ấy đều có tác động lớn tới xu hướng sáng tạo văn hóa nghệ thuật ở Việt Nam, cũng như nhu cầu hưởng thụ của văn hóa nghệ thuật của con người trong thời đại mới.
Bởi vậy, hơn lúc nào hết, giới văn nghệ sĩ Việt Nam cần thiết phải thực hiện đầy đủ chức năng văn hóa để góp phần xây dựng, bồi dưỡng nhân cách con người. Chức năng cơ bản của văn hóa nghệ thuật là phản ánh, nhận thức, giáo dục thẩm mỹ và giải trí. Những chức năng đều hàm chứa trong mọi loại hình văn hóa nghệ thuật. Mỗi loại hình văn hóa nghệ thuật đều có sức mạnh, đặc trưng, bản sắc riêng để góp phần xây dựng nhân cách con người Việt Nam.
Trong nhiều thập kỷ qua, những nghệ sĩ đã sáng tạo nhiều tác phẩm có giá trị, phục vụ đắc lực cho xã hội, góp phần hiệu quả trong việc xây dựng nhân cách con người. Nhân cách con người có cội nguồn sâu xa, từ những bước đi ban đầu của mỗi con người đến khi trưởng thành và phát triển định hình. Người xưa đã có câu: “Cha mẹ sinh con, trời sinh tính”. Trời, có thể hiểu là xã hội, là văn hóa với con người. Cho nên dấu ấn gia đình là rất quan trọng. Hoàn cảnh, điều kiện sinh sống, gia phong, cách dạy bảo con cái của mỗi gia đình, cách xưng hô, ứng xử và những tấm gương trong gia đình, đều có tác động trực tiếp tới quá trình hình thành nhân cách của mọi thành viên trong gia đình. Sau này là nhà trường, xã hội, văn hóa và mọi quan hệ cộng đồng, giao lưu, hội nhập quốc tế.
Việc hình thành nhân cách con người, đến với con người bằng nhiều cách tiếp cận khác nhau. Con người trở thành đối tượng được tiếp cận, phản ánh, trong đó có nghệ thuật. Thực tiễn cho thấy nghệ thuật có vai trò, tác động rất đáng kể trong xã hội, trong sự hưởng thụ tiếp nhận nghệ thuật của mọi thành viên trong xã hội. Họ tiếp nhận tự nguyện, tự giác bằng nguồn cảm hứng mà nghệ thuật đem lại.
Sự tiếp nhận nghệ thuật của công chúng khác nhau, có thể đồng nhất hoặc không đồng nhất là phụ thuộc vào lứa tuổi, thời gian, không gian, hoàn cảnh trình diễn nghệ thuật. Nhưng điều quan trọng nhất là chất lượng sáng tạo nghệ thuật, tài năng của những nghệ sĩ sáng tác, được minh chứng đậm nét là những tác phẩm nghệ thuật đi cùng năm tháng, đã cổ vũ, thôi thúc con người Việt Nam xây dựng nhân cách con người Việt Nam xả thân chiến đấu, hy sinh, bảo vệ Tổ quốc tươi đẹp. Đó là phẩm giá, nhân cách con người Việt Nam anh hùng.
Vai trò, tác động của các tác phẩm nghệ thuật có ảnh hưởng sâu đậm tới tâm hồn, tình cảm, tư duy của người hưởng thụ nghệ thuật. Những tác phẩm nghệ thuật là cội nguồn, là dòng chảy đến với con người, góp phần hình thành nhân cách con người rất êm dịu, sâu lắng khó có thể quên. Những sáng tạo, những tác phẩm nghệ thuật đi cùng năm tháng, đồng hành với con người trên mọi chặng đường.
Các loại hình nghệ thuật, các tác phẩm nghệ thuật là ngôn ngữ viết, âm thanh, ngôn ngữ hành động, hình dáng chuyển động trong không gian, thời gian đến với từng người, thấm đậm, sâu lắng với từng người. Để từ đó họ rung cảm, thu nạp, suy ngẫm để hành động làm điều tốt cho mọi người, cho xã hội, hướng tới chân, thiện, mỹ. Đó là nhờ có vai trò tác động của nghệ thuật góp phần xây dựng hình thành nhân cách, phẩm giá con người Việt Nam trong thời đại mới.
GS-TS-NSND LÊ NGỌC CANH
