Nhạc sĩ Thuận Yến sinh ngày 15-8-1935, quê Duy Trinh, Duy Xuyên, Quảng Nam là một trong số các nhạc sĩ Việt Nam được trao tặng giải thưởng Nhà nước. Ông tên thật là Đoàn Hữu Công. Thuận Yến là bút danh của ông từ năm 1965, khi sáng tác ở chiến trường B.
Bút danh Thuận Yến từ đâu ra, đây là điều ít người biết. Hai chữ Thuận Yến được ông đặt ra từ hai địa danh quê mẹ (Phú Thuận) và quê cha (Đông Yên) đều ở Quảng Nam. Ban đầu ông dùng bút danh Thuận Yên lúc ở chiến trường B. Khi có sáng tác gửi đến Đài Tiếng nói Việt Nam, thì không hiểu sao lại trở thành Thuận Yến, một cái tên rất nữ tính.
Từ nhỏ, Thuận Yến đã từng nghe cụ thân sinh chơi đàn bầu, có nhiều dịp xem cải lương, hát bội, bài chòi, hát hò khoan đối đáp… ở vùng quê Duy Xuyên, nên đã mê nhạc và bắt đầu học nhạc khá sớm.
Nhạc sĩ Thuận Yến và vợ.
Sau Hiệp nghị Genève không lâu, tháng 10-1954, Thuận Yến tham gia Đoàn Văn công Quân đội Liên khu 5, rồi tập kết ra miền Bắc. Trong thời gian này, Thuận Yến có sáng tác một số bài như Chiến sĩ Hải Vân, Hát về anh tân binh… Các bài này cũng chưa được quần chúng biết đến bao nhiêu.
Từ năm 1961 đến 1964, ông được cử đi học trung cấp sáng tác ở Trường Âm nhạc Việt Nam tại Hà Nội. Tốt nghiệp xong, năm 1965 ông đi chiến trường B, tham gia vào Đoàn Văn công Quân giải phóng Trị Thiên - Huế. Sau khi được trang bị kiến thức âm nhạc có bài bản, lại được vào công tác ở một chiến trường vô cùng ác liệt như chiến trường Trị Thiên - Huế, Thuận Yến có nhiều cảm xúc để cho ra đời những sáng tác hay trong thời gian này. Từ khi đi B, ông đã viết một loạt ca khúc khá thành công, được quần chúng yêu thích, như: Mỗi bước ta đi (năm 1965), Hát mừng quê ta giải phóng (1965), Bài ca đội nữ tiếp vận (1966), Mỗi dòng thư Bác sáng ngời niềm tin (1968), Những bàn chân không nghỉ (1969), Người mẹ miền Nam tay không thắng giặc (1969)…
Về hoàn cảnh ra đời của bài hát Mỗi bước ta đi, nhạc sĩ Thuận Yến đã từng kể lại: Hồi ấy, ông đang công tác tại chiến khu Thừa Thiên - Huế. Trong những ngày tháng năm lập công dâng Bác, tin chiến thắng từ Bàu Bàng, Bến Cát, Phước Long, Sông Bé, Quy Nhơn... tới tấp dội về, nhiều nơi thuộc vùng nông thôn Nam bộ và miền Trung được giải phóng. Trong niềm vui đó, ông đã cảm xúc viết nên bản hành khúc Mỗi bước ta đi. Hôm ấy là vào ngày 27-5-1965... Với nhịp điệu hành khúc hùng mạnh, giai điệu, tiết tấu nồng nhiệt, bài ca Mỗi bước ta đi tạo cho người nghe cảm giác như đang sống trên điểm nóng của chiến trường, hừng hực khí thế chiến đấu của người chiến sĩ Giải phóng quân. Chính ca khúc Mỗi bước ta đi là tác phẩm đầu tiên đã làm nên tên tuổi của nhạc sĩ Thuận Yến.
Một ca khúc khác nổi tiếng của nhạc sĩ Thuận Yến là bài Người mẹ miền Nam tay không thắng giặc. Để biết được hoàn cảnh ra đời của bài hát này, chúng ta hãy nhìn lại bối cảnh cuộc đấu tranh của bà con miền Nam khi bắt đầu có cao trào Đồng khởi từ năm 1960 ở Bến Tre, sau đó lan rộng cả miền Nam. Trong cao trào xuất hiện “đội quân tóc dài” tập hợp hàng ngàn chị em phụ nữ tay không đấu tranh với giặc bằng tình cảm thuyết phục, lý lẽ sắc bén, thái độ kiên quyết. Ban đầu giặc cũng ra tay đàn áp, nhưng với lòng dũng cảm, với ý chí kiên cường, niềm tin và sức mạnh chân lý của chị em phụ nữ, sau cùng chúng đã phải khuất phục. Chính hình ảnh cao đẹp của bà mẹ trong “đội quân tóc dài” này đã tạo cảm xúc cho nhạc sĩ Thuận Yến sáng tác bài hát Người mẹ miền Nam tay không thắng giặc vào năm 1969 tại chiến trường Trị Thiên - Huế. Ông đã hoàn thành bài hát trong vòng 3 ngày. Đây là một ca khúc khá hoàn chỉnh về bố cục, cấu trúc câu đoạn và về giai điệu, ý tứ ca từ. Đi đôi với giai điệu trầm hùng là ca từ mang nhiều hình tượng văn học, không lên gân mà tình cảm, nên bài hát đi vào lòng người và đầy sức thuyết phục. Có thể xem đây là một trong những đỉnh cao về âm nhạc trong sự nghiệp văn học nghệ thuật thời chống Mỹ cứu nước.
Thuận Yến ở chiến trường B 6 năm, đến giữa năm 1971, ông được chuyển ra miền Bắc, tiếp tục học Đại học Âm nhạc tại Nhạc viện Hà Nội. Như được chắp cánh, từ đó ông sáng tác càng thêm khỏe, đã có trên 500 tác phẩm âm nhạc.
Đáng chú ý, Thuận Yến là một trong những nhạc sĩ có nhiều sáng tác nhất về Bác Hồ. Ông có đến 14 bài viết về Bác. Trong kháng chiến chống Mỹ, ông có bài Mỗi dòng thư Bác sáng ngời niềm tin, viết tại chiến trường B. Sau năm 1975, ông có bài Người tạc tượng Bác Hồ trong niềm vui thống nhất, nói lên niềm xúc động của người thợ chạm khắc đá tượng Bác tại thắng cảnh Ngũ Hành Sơn ở TP Đà Nẵng. Ông còn có bài Miền Trung nhớ Bác, giai điệu mang đậm âm hưởng dân ca miền Trung. Và còn nhiều bài khác…
Sau bài Mỗi bước ta đi nổi tiếng, nhạc sĩ Thuận Yến còn sáng tác khá nhiều bài về người chiến sĩ, nổi bật trong số này có bài Màu hoa đỏû ra đời năm 1991, được quần chúng yêu thích, nghe rất xúc động. Bài hát được quần chúng, nhất là các chiến sĩ trẻ, yêu thích, coi đó như một phác thảo chân dung của “người chiến sĩ Quân đội nhân dân Việt Nam anh hùng”. Vì thế, Màu hoa đỏ là một trong những ca khúc được Bộ Quốc phòng tặng giải xuất sắc nhân kỷ niệm 50 năm ngày thành lập Quân đội nhân dân Việt Nam (1944-1994).
Một lĩnh vực sáng tác khác khá thành công của Thuận Yến sau ngày đất nước thống nhất là những bản tình ca. Có thể kể đến những bài nổi bật như Đi trong hương tràm (thơ Hoài Vũ - 1982), Chia tay hoàng hôn (thơ Hoài Vũ - 1990), Khát vọng (thơ Đoàn Thị Lam Luyến - 1993)… Thời chống Mỹ ở Long An, có lần nhà thơ Hoài Vũ đã tận mắt chứng kiến gương hy sinh vô cùng anh dũng của một nữ chiến sĩ giao liên ở vùng Tháp Mười, nơi có đồng tràm mênh mông bên dòng sông Vàm Cỏ Tây. Sau ngày giải phóng, anh có dịp trở lại chiến trường xưa, chợt nhớ hình ảnh cô giao liên hy sinh ngày ấy và thế là bài thơ Đi trong hương tràm ra đời. Khoảng tháng 5-1982, trong một dịp đi thực tế sáng tác ở Quân khu 2, Thuận Yến tình cờ bắt gặp bài thơ Đi trong hương tràm trên tờ tuần báo Văn Nghệ của Hội Nhà văn Việt Nam. Ông vô cùng xúc động, liền chép vào quyển sổ tay của mình. Một tháng sau, trong chuyến công tác tại Thác Bà, tỉnh Yên Bái, giữa không gian hồ nước mênh mông, xanh biếc, anh đọc lại bài thơ của Hoài Vũ, liên tưởng đến Đồng Tháp Mười cũng xanh biếc, mênh mông. Và cảm hứng âm nhạc bỗng vụt đến, điệu hò Đồng Tháp chợt vang vọng trong anh, thế là giai điệu đoạn mở đầu hình thành và ngay trong đêm đó, anh viết xong ca khúc Đi trong hương tràm, phổ thơ của Hoài Vũ.
Cuối năm 1990, đầu năm 1991, Thuận Yến tình cờ bắt gặp bài thơ Hoàng hôn lặng lẽ, ông xúc động cảm thấy như nhà thơ đang nói về một kỷ niệm khó quên của chính mình. Ông bồi hồi nhớ lại khoảng hai mươi năm về trước, một buổi chiều giữa rừng đại ngàn Trường Sơn, ông bùi ngùi, đau xót chia tay người vợ trẻ mới cưới, một cô văn công giải phóng. Cô lên đường ra Bắc chữa bệnh, còn ông ở lại chiến trường. Trong cuộc thi ca nhạc toàn quốc năm 1991 có một ca sĩ đoạt giải thưởng lớn với ca khúc trữ tình Chia tay hoàng hôn, đó là Thanh Lam, con gái nhạc sĩ Thuận Yến.
Sau khi kết thúc khóa học trung cấp rồi đại học âm nhạc, Thuận Yến đã viết một số bài khí nhạc như bản Xuân về trên đất mỏ cho violon và piano, bản sonate Tự nguyện cho violon và piano, tranh giao hưởng 5 chương Khúc nhạc miền Trung... Tuy có viết khí nhạc, nhưng thế mạnh của nhạc sĩ Thuận Yến vẫn là thanh nhạc. Quần chúng nhớ đến ông chính là ở lĩnh vực này.
Nhạc sĩ TRƯƠNG QUANG LỤC
>> Vĩnh biệt nhạc sĩ Thuận Yến
